Hilabetero Berbaizu Euskara Elkarteak antolatzen duen Irakurle Txokoaren baitan, Asisko Urmenetak “Amaiur, libera state” liburua aurkeztuko du bihar, arratsaldeko 19:00etan Deustuko Muller Enea Kultur Aretoan.
Bertan, Urmenetak ehun nafarrek Espainiako armada inperialaren oldarraldiari Amaiurko gazteluan eginiko erresistentziari buruz dihardu; hain zuzen ere, gertaeraren 500. urteurrenean. Hala, idazle nafarrarekin bildu gara, obraren nondik norakoak eta autorearen proiektu berriak ezagutzeko.
– Denbora zeneraman Nafarroako Erresumari buruz idazten. Hala ere, ze puntutara arte izan zen garrantzitsua efemeridearen hurbilera proiektu honi ekiteko?
Mendeurrena berezia izan da, batik bat, herritarren eskaera izan delako. Pertsonalki asko gustatzen zait Euskal Herriko historia, Nafarroakoa bereziki. Horregatik, gaiarekin zerikusia duten hainbat liburu atera izan ditut. Preseski, Amaiurrena edo XVI. mendeko konkistarena aspalditik nerabiltzan buruan. Gainera, zenbait irakurlek gai honen inguruko lan bat eskatu zidaten.
– Liburua irakurri ez duenarentzat, zer espero dezake irakurleak?
Amaiurren inguruan, nik uste denok dakigula, guti edo aski, han eman zela azkeneko bataila eta gaztelua erresistentzian aritu zena. Proiektuari heltzerako orduan, nire helburua hori guztia testuinguru historiko batean kokatzea zen. Horretaz gain, azken urteetan eman diren aurkikuntza historikoak zein arkeologikoak lehen lerroan eman nahi nituen.
Horretarako, lana 1512an hasten da konkista prozesua nola izan zen aipatzeko asmoz eta batailarekin bukatzen da. Beraz, irakurleak 10 urteko gerlaren laburpena aurkitu dezake, tarte horretako fase nabarmenak eta eman ziren askapen saiakerak kontatzen baitira bertan. Izan ere, azken hauek historia liburuetatik kanpo geratzen dira sarri eta oso baliagarriak dira, nire aburuz, herritarrak konkista prozesuetan eta askapen saiakeretan hartzen zuten rola ulertzeko. Gainera, obrari testuingurua emateko garaiko aipuak eta testuak erabiltzen saiatu naiz, presentismotik idatzitako lana denaren sentsazioa ekiditeko. Alegia, orduko jendeak gertaera horiek guztiak nola bizitu zituen apur bat argitzen ahalegindu naiz.
– Obra honetan ez ezik, zure produkzio literarioari jarraiki, historiak eta nazio ikuspegiak pisu nabarmena izan dute, oro har. Zergatik zaizu horren interesgarri, artista bezala, horrelako gaiak literaturarekin uztartzea?
Soziologo batek askapen bidean dauden herrietan agertzen den pertsonaia arketipo baten agerpena aipatzen zuen; iraganaren lehen-minez gauzak oraingo egunean ezartzen dituen poeta, alegia. Bestetik, haren ustez, herri horrek askatasuna lortutakoan eginkizun hori funtzionarioen esku egoten da, administrazioaren esku geratzen denean; hau da, industria nazionala eta kultura normalduak daudenean. Ildo horri jarraiki, nire obretan herri normaldu bat ez garela islatzen saiatzen naiz; hots, ez dugula guk agintzen, baizik eta beste norbaitek agintzen gaituela.
“Nire obretan herri normaldu bat ez garela islatzen saiatzen naiz”
Liburuari dagokionez, bai historiatik zein kulturatik ikuspuntu bat ematean, baten batek pentsa lezake norbait ari dela politika egiten. Politika hori egin liteke indar nagusiaren alde edo urlaster horren kontra eta momentu horretan hasten da “etiketajearen” unea. Orduan, nire ideia zera da, Portugal edo Islandia bagina, bere burua gobernatzen duen herri baten biziko bagina, seguraski beste gauza batzuetara dedikatuko nintzatekeela: komediak edo bestelako gauza arinak, esaterako. Baina gure herri honetan dena ukatu, kriminalizatu edo baztertu izan zaigu. Gainera, hemen ordezpen (sustituzioa) bat eman ari da, gureak ez diren mito guztiak ezagutzen ditugu, hemen agintzen dituztenenak, alegia: Juana de Arco, adibidez.
Ameriketako Estatu Batuetan Washington jardun zen bezala, gure herrian ere izan dira herritarrak lehen lerroan defenditzen jardun direnak; askotan, euren biziak arriskuan jarriz eta zigor handiak pairatuta. Hortaz, niri pertsona horien berri emateak amesteko puntua ematen dit, nolabait, pentsatuz: “beharbada, orain zuri beltzean eta argitaletxe asoziatibo baten bitartez argitaratze ditugunak, noizbait industria interesatu bat izango da, Netflixen pare bat serie egiteko”. Izan ere, amerikarrak bagina, dagoeneko Amaiurko gazteluaz dozena erdi pelikula izango genituzke eskuragarri. Momentuz guk ez dugu horrelakorik, baina komikia, gutxienez, bai.
“Amerikarrak bagina, dagoeneko Amaiurko gazteluaz dozena erdi pelikula izango genituzke eskuragarri”
Beraz, gisa honetako lanak noizbait proiektu inportanteago bat egiteko baliagarri izatea gustatuko litzaidake.
– Liburuan hizkuntz erregistro anitzak erabiltzen dira (kardinala, erregea, koronela, jende xehea), eta duela lau mendekoak gainera. Hizkuntza minorizatua izanik, ez ditugu horrelako hizkerak erakusten dituzten hainbat adierazpen. Zaila izan al da horiek sortzea?
Gisa honetako lanak egiterakoan, manejatzen dugun dokumentazioa, sarri, beste hizkuntza batean egon ohi da: gaztelaniaz, latinez, frantsesez… Orduan, sarritan, dokumentuak berak oso ondo ulertzen ez dugun hizkera erabiltzen du. Ondorioz, “Amaiur, libera state” bezalako lanei ekiterakoan zailtasun ugari izaten ditugu zentzu honetan: nola eman modu ulergarri batez eta, aldi berean, hizkera hori galdu gabe. Horretarako, gure klasikoak erabiltzen ditugu: Axular, Leizarraga…
Dena den, ezinezko eginkizuna da maiz Euskal Herri guztian ulergarria eta sinesgarria izango den hizkera erabiltzea. Bataila bat da lanketa hori, argi eta garbi, askotan, gure buruarekin gustura uzten ez gaituena. Hala ere, niretzako oso garrantzitsua da atmosfera hori mantentzea, baina erabilitako Euskara zeozer konprenigaitz bihurtu gabe. Autore bezala, lan interesgarria da, nahiz eta jakin irakurlea izango dela lanaren emaitza baloratuko duena.
“Ezinezko eginkizuna da maiz Euskal Herri guztian ulergarria eta sinesgarria izango den hizkera erabiltzea”
– Ikusi ahal izan dugunez, umorea zure idazkeraren ezaugarrietako bat da. Zeintzuk dira elementu honek lan egiteko ematen dizkizun abantailak beste genero dramatikoago batekin alderatuta?
Gartxot filma egin genuenean, esaterako, Benito Lertxundik esan zidan hasiera batean ez zuela proiektuan sinisten, ulertzen zuelako drama banalizatu egin behar genuela. Ikusi ostean, ordea, oso hunkituta gelditu zen. Niretzako oso garrantzitsua da hori: karikatutako pertsonaia horiekin puntu dramatiko bat lortzea.
Pertsonalki, umorea une zailenetan ere behar-beharrezkoa da, berdin XVI. mendean zein XXI. mendean. Horregatik, karikaturazko pertsonaiak edo hitz-jokuak umorea txertatzeko bitarteko oso efikazak egiten zaizkit. Niretzako umorea ezinbestekoa da eguneroko bizitzan, asko estimatzen dut haren erabilera ez soilik autore bezala, baita irakurle bezala ere.
“Niretzako umorea ezinbestekoa da eguneroko bizitzan”
– Eleberrigintza grafikoa eta komikia zure lan esparru nagusia den heinean, komediarekin berezko konexioa izan dezakeen genero gisa ulertzen duzu?
Baietz esango nuke. Norbaitek behin esan zidan nirea eleberri grafikoa baino, saiakera grafikoa zela eta oso gustura hartu nuen iruzkina. Fikziotik apur bat sartzen dut, teatralizaziotik ere bai elkarrizketetan, baina, orokorrean, egiazko historiari fidela izaten saiatzen naiz. Horregatik guztiagatik, eleberri grafikoaren kontzeptua gustatzen zait. Aipatu duzun konexioarekin erabat bat nator, baita gai gogorrenetan ere.
– Bestalde, komikigintzan elkarrizketak espazioak berak mugatzen dituenez, kasu batzuetan, ez da istorioaren garapena gauzatzeko oztopo bihurtzen?
Nik batzuetan badaukat prebentzio hori. Beste autoreen lanetan, ostera, ikusi dut ez dutela horrelakorik kontuan hartzen; hau da, ez dute pertsonaien interbentzio luzeagoak egiteko arazorik. Edozelan ere, ondo sartua izanez gero, ez du zertan traba izan behar, beti ere, bakoitzak bere estiloa duela kontuan hartuta. Nire kasuan, pixkanaka testu gehiago sartzearen aldekoa bihurtzen joan naiz. Hain zuzen ere, testua gehiegi ez saturatzeagatik, batzuetan motz gera zintezke.
Frantziako zenbait komikietan, esaterako, askoz ere testu luzeagoak idazten dituzte. Dena den, testua garrantzitsua bada, ezin duzu inolaz ere murriztu.
– Irudien erabilerak irakurleari istorioaren garapen hori irudikatzeko erraztasun puntu bat suposatu dezake?
Bai eta ez. Horrek, askotan, antsietate puntu bat sortzen digu. Belaz Kapitaina, adibidez, ez da orain arte irudikatua izan, ez dakigu ezta nolakoa zen ere. Niretzako, komikietan berebiziko garrantzizkoa iruditzen zait kastinga eta, nire aburuz, komikilarion artean ez zaio behar besteko garrantzirik ematen. Hollywooden, esate baterako, argi eta garbi ikus daiteke zein puntutara arte den inportantea marrazki bizidunen pelikuletan nork jartzen dien ahotsa pertsonaiei. Hemen, berriz, badirudi pertsonaia zuzenean paperean egin behar dugula eta hortik abiatu.
“Pertsonaien karakterizazioa eta kastinga ezinbestekoa da”
Nire ustez nahitaezkoa da pertsonaien arteko balantzea, ez bakarrik pertsonaia nagusien artean, baizik eta baita beste kasuetan ere. Azken batean, oso gauza inpresionista egiten dugu eta oso bineta gutxitan pertsonaia nolakoa den irudikatu behar dugu. Horregatik guztiagatik, nire jardunean, gutxienez, pertsonaien karakterizazioa eta kastinga ezinbestekoa da. Axular idazleari buruz dugun irudi bakarra 60. hamarkadan artista batek eginikoa da eta irudi kanoniko gisa hartu dugu. Ondorioz, garrantzitsua iruditzen zait karakterizazio lan horiek ardura eta seriotasun handia suposatzen dutela azpimarratzea, dokumentazio historikoan ez ezik, baita utziko duzun aztarna horretan ere; alabaina, jendeak pertsonai horrekin lotuko duen irudia izango baita.
– Nola deskribatuko zenuke egungo euskal eleberrigintza grafikoaren egoera?
Ez dut batere gaizki ikusten, egia esan. Hain zuzen ere, nire iritziz egun ditugun egileak oso onak dira; horietako asko, haatik, nazioarteko mailan ari dira lanean.
“Egun ditugun egileak oso onak dira; horietako asko, haatik, nazioarteko mailan ari dira lanean”
Bestalde, ez dugu industria nazionalik. Hala, lanaren pisu guztia egilearen gainean erortzen da, gure ezaugarri fisiko berdintsuak dituzten beste herrialde batzuetan (populazioa, hedadura eta abar) ez bezala. Gainera, ez dut ikusten egoera honi buelta emateko neurririk hartzen ari direnik, ezta egoera aldatzeko asmorik ere.
Komikigintzaren kasua antzera ikusten dut. Hau da, kalitate handiko autoreak daude baina gure industria propioa izateko nolabaiteko normaltasuna falta zaigula esango nuke. Sektoreak bizi duen momentua oso ona dela iruditzen zait, nahiz eta faktore objektibo guztiek kontrako irudia eskaini (produktu audiobisualak eta internet, esaterako).
– Artista belaunaldi berriek lantzea gustoko duten generoa al da?
Ikusten dudan bezala, lortu da sektorea “europartzea”. Alegia, beste zenbait herrialdetan gertatzen ari den gisara, mota desberdinetako nobela grafiko edota komikiak daude: erotikoa, belikoa, intimista…
Horretaz gain, autoreak ez ezik, gidoilariak ere badaude, adibidez. Horrek, euskal egileon artean izugarrizko berritasuna suposatzen du. Orain arte, autoreak hamaika funtzio egiten zituen batera: marrazkilariarena, gidoilariarena, koloristarena, editorearena… Espezializazio prozesu hori seinale positiboa da, argi eta garbi. Zentzu honetan, Xabiroi aldizkaria adibide aproposa izango litzateke. Bertan, orain arte egin ez diren tandemak osatzen dira, hala nola, idazle bat eta komikilari bat elkarrekin lanean jarriz.
– Irakurleen kasuan, zer nolako bilakaera somatu duzu?
Nire sentsazioa zera da, jendeak komikigintzan ateratzen ari diren lanak jarraitzen dituela, baita gazteen aldetik ere. Gainera, egungo irakurleak kritikoak ere badirela somatzen dut. Bestetik, Argia aldizkarian, Berrian zein irakurle klubetan, komikia bere tartea hartzen ari da.
“Egungo irakurleak kritikoak ere badirela somatzen dut”
Irakurle gazteei dagokionez, bereziki aipagarria iruditzen zait komikiarekiko interes hori mantentzea. Azken finean, egungo gizartean objektiboki inoiz baino zailago izan beharko genukeela (teknologia berriek eskaintzen dituzten aukeren eraginez) kontuan hartuta.
– Horren harira, zer paper jokatzen dute Durangoko Azoka bezalako jardunaldiek?
Beharrezkoak dira dudarik gabe. Artista bezala, uste dut hor egon beharra daukagula presente segitzen dugula erakusteko. Literatura aipatzen denean, maiz jendeak ez du komikigintza kontzeptu horren barruan sartzen. Hortaz, neurri batean gure lanaren agerikotasunaren alde ekiteko, bereziki garrantzitsua da guretzako ekitaldi horietan egotea.
Ildo berean, komenigarria litzateke duela 40 urte Frantziako komikigintza sustatzeko telebistan antolatzen ziren saioak edo Donostian noizbait antolatu den “Dzirt-Dzart” ekitaldia bezalako moldeak berreskuratzea. Hau da, 3 marrazkilari zuzenean jarduten ikusi, euren arteko dueluak antolatu… Gure jardunaren ikusgarritasunaren izenean.
Zentzu horretan, Ziburun azkenaldian euskarazko liburuen eta diskoen azoka bat antolatzen dute ekaina aldera. Bertan, euskal komikigintzak berezko espazioa du, urteko berrikuntzak plazaratzeko.
– Zein da instituzioen jarrera gisa honetako artearen sustapenari dagokionez? Badago alorren bat eragile instituzionalen parte-hartzea faltan somatzen duzunik?
Ez dago interes instituzionalik gure jardunaren alde ekiteko. Haien interesak argiak dira: porlana, garraioa, komertzioa, industria… Dena den, neurri batean aldaketaren bat soma daiteke zentzu honetan.
“Ez dago interes instituzionalik gure jardunaren alde ekiteko”
Gure inguruko herri garatuetan kulturak eta komikiak, neurri txikiago batean, barne produktu gordinaren tarte esanguratsu bat suposatzen du: AEB eta Europako zenbait herrialdetan. Horren bueltan jasotzen ditugun erantzunak, ordea, hutsaren hurrengoak izan ohi dira. Azken urteetan, Eusko Jaurlaritzan komikizalea zen goi kargu bat egon da eta, beraz, horrek gure egoera hobetu egin du. Edozein kasutan, ezin dugu postu horietan daudenak gure aldekoak izango diren edo ez itxaron.
Oro har, herri honetan kulturaren alde ez da egiten. Eta hori gutxi balitz, kulturara doan diru apur hori erdarazko komunikabide zein proiektuetara zuzenduta dago.
– Komikilari bezala ez ezik, beste hainbat alorretan ere aritu zara lanean; ilustratzaile gisa, esaterako. Nolakoa da horren perfil anitzeko pertsona baten jarduna? Zaila da mota honetako alorrekiko interesa duenarentzat honetaz bizitzea?
Denok gara artistak gure eguneroko lan-saria kudeatzen. Komikigintzan ari garenok, esate baterako, seguraski ordu kopuru gehiena gustatzen zaigun horri eskaini arren, jardun horregatik dirua irabazi beharrean, galdu egiten dugu. Ondoren, nire kasuan, ilustrazioa izango litzateke balantza ekonomiko hori orekatuko lukeena. Hortaz, oso zaila da Euskal Herrian soilik komikigintzaz bizitzea, gehienok beste jardueraren batekin osatu beharra daukagu. Pertsonalki, jendeak maiz esan izan dit: “Zer nolako zortea duzun, gustoko duzun hortaz bizi zara”; haiei zera erantzungo nieke: “Bai, baina ez dut beti nahi dudana egiten”.
“Oso zaila da Euskal Herrian soilik komikigintzaz bizitzea, gehienok beste jardueraren batekin osatu beharra daukagu”
– Amaitzeko, zeintzuk dira epe laburrean aurkeztuko dituzun proiektuak?
Duela gutxi, lagun musikari batzuek laguntza eskatu zidaten fitxa pedagogiko batzuk egiteko. Ez da proiektu akademiko bat, preseski, kulturaren bidez gauzak azaltzea baizik. Oso ilusionatuta nago momentuz, batik bat, nire sorkuntza nahi dudan bezala proposatzeko aukera ematen didalako eta oso jende interesgarriak hartuko duelako parte.
Nire ibilbideko momentu honetan, ez ditut iristen zaizkidan proiektu guztiak hartzen eta hori seinale ona da, nire ustez. Gazteagoa zarenean, zurekin bat ez datozen gauza batzuk onartzera behartuta ikusten zara maiz.
“Nire ibilbideko momentu honetan, ez ditut iristen zaizkidan proiektu guztiak hartzen eta hori seinale ona da”
Hurrengo eleberri edo saiakera grafikoari dagokionez, aurten aterako dut seguruenik, duela ehun urteko 3 irakasle euskaldunen ingurukoa: Julia Fernandez Zabaleta, Iruñako irakaslea eta emakumearen alde zenbait artikulu idatzi zituena; Capitolina Buztintze, Uxueko irakaslea eta XIX. mendean tratatu bat idatzi zuen emakume bakarra; eta Madalena Jauregiberri, Zuberoako irakaslea eta aktibista. Hirurak koordinatu egin ziren lehendabiziko euskal eskolak sortzeko.
Orokorrean, nire ibilbidean zehar saiatu naiz argitaratzen nituen komikien bitartez eskualde bakarrari heldu beharrean, herri honetan dena lotua izan dela erakusten. Alegia, nahiz eta administratiboki banatuak izan garen, garrantzitsua izan da niretzako erakustea Euskal Herriko eskualde edo zonalde guztietan izan zirela aitzindari ezinbestekoak ezagutzen ez ditugunak eta horiek lehen lerroan jartzea.
