Armeniako genozidioaren ukapena, turkiarrek Anatoliako armeniar komunitateak suntsitzen zituzten urte beretan sortu zen. Ataturkek, 1923an Turkiako Errepublika berriaren gobernuburu izan zenak, genozidiorik ez zegoela berretsi zuen, eta, ordutik, iritzi egoera hori iraunkorra bihurtu da gaur egun arte. Ukapena bera genozidioaren azken faseari dagokio, hau ukatzen den bitartean genozidioak jarraitu egingo baitu. Turkiak azken 105 urteetan armeniarren genozidioari buruz izan dituen politikak ez dira inoiz nabarmen aldatu; baliteke formatua eta hizkera aldatu izana, agian ñabardura gehiago izan bazitezkeen, baina edukia, batzuetan espresua, besteetan ezkutua, beti berbera izan da.
I-Genozidioaren definizioa.
“Genozidio” hitza Raphael Lemkin abokatu judu-poloniarrak asmatu zuen. Armeniarren aurka egindako sarraskien kontakizunek Lemkin herri oso bat deuseztatzeko saiakera ikertzera bultzatu zuten. Hala ere, 1943ra arte ez zuen hitza sortu, Alemania nazi eta Holokausto juduari aplikatuz, urtebete geroago argitaratutako “Axis Rule in Occupied Europe” izeneko bere liburu batean.
Anatolian armeniar komunitateen aurka egindako krimenak genozidio gisa etiketatzeko lege-diskurtsoa eztabaidarik gogorrenetako bat da, eztabaida Otomandar Estatuaren erantzukizun penalean proiektatzen baita. “Genozidio” terminoa ez zen erabili Bigarren Mundu Gerra amaitu arte, Holokaustoaren itzalpean, Genozidio Delitua Prebenitzeko eta Zigortzeko Nazio Batuen Konbentzioak genozidioaren definizio ofiziala (1948) egin zuenean: “Genozidiotzat jotzen da talde nazional edo etniko bat erabat edo partzialki suntsitzeko asmoz egindako edozein ekintza”. Otomandar Estatuak armeniarrak sarraski objektu bezala aukeratu zituen, guztiak lurralde jakin batetik ezabatzeko asmoz. Beraz, Anatolian armeniarren aurka egindako sarraskiak genozidioaren definizio-parametroen bete-betean sartzen da erabat.
Raphael Lemkin (1900-1959), “genozidio” hitzaren asmatzailea
II-Turkiar tesi ofiziala. Ukapenaren dinamika, ekintza genoziden azken etapa gisa.
Turkiar erakunde ofizialek, Turkiako Historia Elkartetik hasita (Türk Tarih Kurumu), 1915ean gertatutakoei buruzko “tesi ofiziala” aldeztu eta sustatzen dute nazioan eta nazioartean. Tesi hau, turkiar eskoletan orain arte irakurria, turkiarrek euren historia beste era batera irakurtzeko dituzten zailtasunak azaltzen dituen arrazoi nagusietako bat da. Tesi ofizial honen arabera, Otomandar Inperioaren kolapsoaren dramarekin eta garaiko potentzia handien artean banatzeko asmoarekin hasten da. Garai hartako musulman turkiarren benetako sufrimenduak nabarmentzen jarraitzen du: gerretan hil ziren guztiek, Balkanetako gerretan euren jaioterritik ihes egin behar izan zuten milioiek, Anatoliara joan behar izan zuten euren bizitzak berregiteko. Geroago, errusiar espantsionismoa azpimarratzen du eta, Anatolian sakabanatuta, armeniarrek Inperioa traizionatu zutela dio, garaiko potentzia handiekin aliatuz, bereziki Errusiarekin Lehen Mundu Gerran. Traizio honen ondorioz, Batasun eta Aurrerapen Batzordearen buru zen Turko Gazteen triunbiratuak, garai hartan Otomandar estatuaren gailurrean zegoena, armeniarrak herrialdearen hegoaldean birkokatzeko agindua eman zuen (basamortuan, Deir az-Zorren, gaur egun Siria ekialdea den tokian). Honela, diskurtso negazionista, nagusiki, armeniarren deportazioan zentratzen da, otomandar gobernuaren asmo ofiziala, armeniarrak, gerra eremuetatik deportatzea zela esanez, segurtasun arrazoiengatik, baina ez desagerrarazteko asmoarekin. Baina, bistan denez, deportazioan zentratutako ikuspegi honek ez du Anatoliako armeniarren aurka egindako ankerkerien dinamika multidimentsionala irudikatzen.
Turkiako Historia Elkartea (Türk Tarih Kurumu) Ataturk buru duen bilera batean (1933ko urtarrilaren 4a)
Gertaeren interpretazio honek, bidean hil ziren ehunka mila pertsonak, garai hartako otomandar guztiek jasan zituzten gerra baldintzengatik (gosetea, izurriteak, bidelapurrak) izan zirela baieztatzen du. Tesiaren arabera, agintari zentralek ez zuten sarraskiak antolatzeko agindurik eman, etorkizunean Anatolia banatzeko arriskua prebenitzeko nazionalismo-aro honetan, eta populazioaren beste zati batentzat espazio sozial eta ekonomikoa egiteko. Ukatu egiten du “birkokatze horrek talde hori osorik edo zati batean suntsitzeko asmoa” zuenik, Genozidio Krimenaren Prebentzio eta Zehapenerako Konbentzioak geroago (1948an) “genozidio” gisa definituko lukeena.
Tesi ofizialak, armeniar taldeen traizioa eta talde horietako batzuek egindako krimenak ez ezik, 1970 eta 1980ko hamarkadetan turkiar diplomazialariak hil zituzten armeniar nazionalisten indarkeriarekin nahastea ere aipatzen du, turkiar gehienen begietara armeniarren “traizioa” berretsiz. Ondoren, Nagorno-Karabakheko gerra, ondoko Armenia eta Azerbaijanen artekoa (Turkiaren herrialde anaiatzat hartua), armeniarrak errugabeak izatetik urrun dauden froga gehigarri bezala erabili da.
Armeniarren aurkako sarraskiak gainjarritako hiru testuinguru historikotan gertatu ziren: Balkanetako gerren galera otomandarrak, “Batasun eta Aurrerapen Batzordearen” estatu-kolpe militarra eta Lehen Mundu Gerraren eztanda. Gainjarritako faktore horietako bakoitzak erradikalizazioa eta mendekuzko desira bortitza ekarri zituen Anatoliako armeniar komunitateen aurka. Eta erreakzio hau Gallipoliko kanpainaren ondoren aurreikusitako eta abian jarritako suntsiketa prozesu bati jarraituz egin zen: Istanbulen intelektual armeniarrak masiboki exekutatzea; armeniarren ondasunak desjabetzea; Anatolian zehar gerra eremuetatik haratago deportatzea; derrigorrean asimilatzea; gosete-eremu artifizialak sortzea; eta armeniarren kultura materiala suntsitzea. Ukapena lau etapatan garatu zen: 1-Armeniarren aurka egindako indarkeria antolatuaren hasierako ukapena Otomandar Inperioaren garaian gertatu zen, 1789an hasi eta 1907ra arte jarraitu zuen; 2- Batasun eta Aurrerapen Batzordearen buru zen Turko Gazteen triunbiratuak bere indarkeria-ekintzak ukatzeak hamarkada bat iraun zuen 1908tik 1918ra arte; 3-Errepublikaren ukapen goiztiarra 1919 eta 1973 artean gertatu zen; 4-Errepublikaren ukapen berantiarra 1974an hasi zen, eta gaur egun jarraitzen du. Prozesuen sekuentzia horretan, azken etapara iristen gara, hots, ukatze-politika iraunkorrera, erantzukizun legal, moral eta materialetik salbuetsita egoteko, historia birmoldatzeko, biktimak deabrutzeko eta erasotzaileak birgaitzeko ahaleginean. Elie Wiesel, nazien kontzentrazio-esparruetatik bizirik atera zenak, protzesu hau “hilketa bikoitz” gisa deskribatu zuen: ukapenaren helburua memoria desagerraraztea eta historia berreraikitzea da, baita biktimen oroitzapen eta esperientzia mingarriak degradatzea ere.
Elie Wiesel, yiddish hizkuntzaz idazle hungariarra. Holokaustoaren izugarrikeriei buruz idazten eta hitz egiten eman zuen bizitza osoa, munduan antzeko basakeriarik errepika ez zedin. 1986an Bakearen Nobel Saria jaso zuen.
III- Kontserbadorismo soziala eta ohorearen etika.
1915ean gertatu zenaren tesia turkiarrak txikitatik heziak izan diren historiaren ikuspuntu nazionalistaren zati bat da, nazio turkiarra jaio zenetik indarrean egon den narratiba zabalago batean oinarrituta. Narratiba hau, Otomandar Inperioa erori ondorengo turkiarrentzat batasun, nortasun eta duintasun iturri izateko eraiki zen, eta bestearekiko beldurra altxatuz eta bizirik mantenduz egin zen, herrialde barruan zein kanpoan. Izan ere, Errepublika berriaren sorrera traumatikotik igaro diren hamarkadetan, “gainerako guztiak” balizko etsaitzat hartu dira zatitu egin gaitzaketelako. “Turkia” izena Anatoliako musulmanei aplikatzen zaie; gainerako guztiak baztertuta daude. Kurduek uko egin diote narratiba honetan asimilatuak izateari eta nolabaiteko autonomia eskatzen aritu dira.
Bestalde, diskurtso honetan Turkiako gizartearen maila guztietan eragin du kontserbadorismo sozial patriarkalak, ezaugarri hauek dituena: autoritarismo ezkutua, hierarkia-zentzua (eta, halakorik ez dagoenean, indartsuenaren legea), ohorearen etika, errua aitortzea zailtzen duena. Horrelako gizarte batean, ohorea bi modutan aurkezten da: indibiduala eta kolektiboa. Ezaugarri indibidual gisa, ohorearen etika eskuzabaltasun handiko iturria izan daiteke, abegikortasunaren tradizioan edo gizarteko kiderik ahulenekiko errespetuzko portaeran ikus daitekeen bezala. Hala ere, ohorearen etika hau ere zailtasun askoren iturri da. Horietako bat, Turkiako eguneroko politikan erraz ikusten dena, negoziatzeko uzkurtasuna da, zenbait gauza lagatzea (ahultasun-zeinutzat hartzen direnak) beste batzuk lortzeko. Ohorea ere taldekide guztiek parte hartzen duten ezaugarri kolektiboa da.
Gizarte-talde orok du bere ohorea, edozein tamainatakoa dela ere, kide guztien buru den familia nuklearretik hasi eta subiranoarekiko edo nazioarekiko leialtasunari loturik dagoen kide-ohorea duen nazioetaraino. Ohorearen zentzu hori, atributu kolektibo gisa, Turkiako gizartearen maila guztietan agertzen da, dela familia tradizionaletan (“ohoreagatiko hilketen” arazoan bezala), dela Atatürken, “nazio turkiarraren” edo “balio erlijiosoen” aurkako irainen auzian.
Armeniar auziari dagokionez, interesgarria da garai hartako ministroek, Erdoganek eta Davutogluk, duela urte batzuk adierazi zutena irakurtzea: “Genozidioaren baieztapena arbuiatzen dugu, gure arbasoek ezin izan baitzuten genozidioa egin”, esan zuen Erdoganek 2010ean. Eta handik gutxira Davatogluk berretsiz, “Guretzat, ohore nazionaleko kontua da”. Urtebete lehenago, Sudango Khartum hiriburuan egindako bisita batean, Erdoganek ukatu egin zuen Darfurko genozidioa, “musulman batek ezin duelako genozidioa egin”. Erruaren aitorpena prestigioaren galeratzat hartzen da, dela Turkiarena, dela Islamarena, eta ez arazketarako eta etapa berri baten hasierarako denboratzat. “Itxurak salbatzea” beste edozer baino garrantzitsuagoa denean, ez dago lekurik ahuleziarako, hauskortasunerako eta aitorpenerako, eta, beraz, ezta barkamenerako, aldaketarako eta konbertsiorako ere. Orduan erruaren gatibu egoten gara, zoritxarrez sarritan beste era batera errepikatzea ahalbidetzen duena. Duela hamarkada batzuk gutxiengo nazional desberdinei gertatutakoak ondo ezagutzen dituzte guztiek, baina gaur egun oraindik politikoki ez da zuzena Turkiako gizartean dagoen “arrazakeriaz” hitz egitea. Eta gaur egungo Turkian, 1915eko gertaerak kanpotar baten ‘genozidio’ gisa interpretatzea heziketa txarrekotzat jotzen da, iraingarritzat, baita etsaitasun-seinaletzat ere.
Erdogan presidenteak Davutoglu Atzerri ministroa aukeratu zuen bere ondorengo gisa (2014-8-21)
IV-Nazionalismo kemalistatik estrategia neo-otomanistara.
1970eko hamarkadaren erdialdeko armeniarren genozidioari buruzko eztabaiden suspertzearekin, turkiar estatuaren jarrera ukatzailea bere atzerri politikaren ezaugarri iraunkor bat izan da. 2002an Justizia eta Garapena Alderdia (JGA) boterera igo zen arte, armeniar arazoa militarrek onartutako Turkiako segurtasun nazionalaren estrategiaren parte zen. Armeniar genozidioa onartzea mehatxutzat jotzen zen Turkiako identitate eta segurtasun nazionalerako, baina orain “armeniar arazoa” Turkiako estrategia neo-otomanistaren testuinguruan kokatu da. Taner Akçam historialariaren hitzetan, “Historiaren eztabaida ireki batek segurtasun arazo bat sortzea XIX. mendetik aurrera Otomandar Inperioa estatu-nazioetan desegitean sortzen den ideia bat da. Otomandar garai berantiarretik gaur egunera arte, etengabeko tentsioa egon da Estatuak mugen segurtasunarekiko duen kezkarekin eta, bestalde, gizarteak giza eskubideen abusuak onartzeko duen beharrarekin”.
Taner Akçam historialari turkiarra.
Turkian, estatuko segurtasun nazionalaren mentalitatea sakonki sartzen da gizarteko sektore handietan, erakundeetan eta Turkiako identitate nazionalaren eraikuntzan. Identitate nazional hau, historikoki turkiar nazionalismoaren eta Islamaren artean egon da. Justizia eta Garapena Alderdiaren (JGA) neo-otomanismoaren etorrerarekin, ikuspegi geopolitiko berriak Turkiako nazionalismo sekularra ordezkatu du pixkanaka, Turkiak inguruko herrialdeekin (eta haietatik haratago daudenekin) dituen harremanetan. Suniten nortasun islamikoa Turkiako Estatuaren identitate nazionalean sartzea funtsezko ezaugarria bihurtu da JGAk Turkiako gizartea eta erakundeak “berrezartzeko” estrategia handian. Turkiar gizartearen eta estatuaren islamizazioa, ‘neo-otomanismo’ bezala ezagutzen dena, 1980ko hamarkadan hasi zen, baina ez zen erabat garatu turkiar estatuaren estrategia handiaren zati gisa JGAren erregimenera arte. Diskurtso geopolitiko berri honetan, Otomandar Inperioaren berpiztea berreskuratu beharreko paradisu galdutzat hartzen da, Turkia Berriaren eta gainerako herrialde islamiarren mesedetan.
Davutoglu, 2014-2016 aldiko lehen ministroa, ideia estrategiko neo-otomandar honen sortzailea eta bultzatzaile nagusia izan zen. Davutogluk, Turkia, Europa eta Ekialde Ertainaren barnean, eskualdeko potentzia bat baino gehiago bihurtu behar zela uste zuen, eta Ankarak, munduko politikan eragin handiagoa izatea nahi zuela adierazi zuen. Davutoglu, oro har, turkiar neo-otomanismoaren nozioarekin erlazionatua dago, antzinako otomandar lurraldeekin, bereziki Irak, Iran eta Siriarekin, lotura estuago bat egiten bultzatzen duena. Mendebaldeko hedabideek bere kanpo-politikak neo-otomanistatzat jo dituzten arren, Davutogluk ez du karakterizazio hori onartzen: “Turkia estatu-nazio gisa gure eskualdeko beste edozein estatu-nazio bezalakoa da, nahiz eta populazioaren edo lurraldearen ikuspegitik txikia izan. Guk ez dugu inolako hegemoniarik inoren gainean, eta ez dugu nahi ere. Gure eskualdean bake iraunkorra ezartzen lagundu nahi dugu. Pax Ottomanari ordena esaten bazaio, Pax ordenaren zentzuan, ordena bat ezartzen saiatzen ari gara, ez dago gaizki hori esatea “.
Davutogluren funtsezko argudioa da Mendebalde kristauaren eta Turkia Islamikoaren arteko zibilizazioen gatazka, epe luzera, bateraezina dela. Beraz, Turkiak bere eragina handitu behar du bere kokapen geoestrategikoa eta bere ondare otomandarra erabiliz. Politika hori argi eta garbi ikus daiteke Turkiak Siriarekiko dituen kanpo-politikako ekintzetan. Siriako krisia hasi zenetik, Turkiak argi eta garbi hartu zuen Assaden erregimenaren aurkako oposizio-indar sunitei babesa emateko politika sektario bat. Davutoglu eta Erdoganen ukapen diskurtsiboaren estrategiak beren ingurune islamiar kontserbadorearen testuinguruan irakurri behar dira, Otomandar historiaz eta tradizioez duten ulermenean oinarrituta. Horretarako, turkiar identitate nazionala berreraikitzeak bere sunita identitate erlijioso islamiarra areagotzen du, Otomandar Inperioko hiritar suniten esperientziak beste gutxiengoen gainetik pribilegiatzen dituena. Mundu nazionalistatik ikuspegi neo-otomanista izatera aldatze honek ez du erabat Turkiak armeniar kristauek Inperio Otomandar berantiarrean jasan zituzten sufrimenduak aitortzera eramaten, baina ukapenaren testuinguru-aldaketa diskurtsibo bat adierazten du.
Ahmet Davutoglu
V- Armeniar genozidioaren mendeurrena. Oroitzapenaren marjinalizazioa eta historiaren birformulazioa.
Aliatuak Gallipoliko penintsulan lehorreratu ziren armeniar intelektualitatea Istanbulen modu masiboan atxilotu eta biharamonean. Data hau, armeniarrek, genozidioaren hasieratzat hartzen dute (1915eko apirilak 24), eta, beraz, euren dolu egun nazional bezala gorde dute. Gallipoliko lehorreratzearen eta ebakuazioaren artean igarotako hilabeteetan (1915eko apiriletik abendura), milioi bat armeniarren heriotza ikaragarriaren gehiengoa Dardaneloetako itsasartetik ehunka kilometro ekialdera gertatu zen (Anatolia ekialdean, Zilizian eta, heriotzaren martxa izugarrien ondoren, Siria eta Irakeko basamortuetan). Taner Akçam historialariak gerrak eta desintegrazio inperialak genozidioaren jatorrian izan zuten papera azpimarratzen du. Ideologiaz eta planifikazioaz gain, prozesu historiko dinamiko bat iradokitzen du, “erradikalizazio metatzailea” ekarri zuena (Holokaustoaren antzekoa). Bestalde, armeniarrak erabat suntsitzeko erabakia mailaz maila eta gerra prozesu baten zati bezala sortu zen, non gertaera konstelazio batek genozidioaren eragile bezala jardun zuen: errusiar armadak Kaukason egindako aurrerapen mailakatu eta geldiezina; Dardaneloetan gertatutako eraso anglo-frantsesa; Anatoliako armeniarren (Otomandar Inperioko gutxiengo kristau garrantzitsuena) leialtasunari buruzko beldurrak.
Gallípoliko guduak paper garrantzitsua izan zuen Turkia berriaren sorreran. Armada turkiarrak, Gallipolin lortu zuen lehen garaipen militarra, Mustapha Kemalen buruzagitzapean, eta egungo Turkia sortuko zen ernamuina izan zen. Beraz, Turkian, Gallipoliko kanpaina oroimen nazional kolektiboaren zati integral gisa gogoratzen da konbentzionalki, Mendebalde inperialistaren aurkako turkiar esnatze nazionalaren hasiera markatzen duen oroitzapenezko narratiba gisa. Duela gutxi arte, Gallipoliko guduaren urteurrena, ohi, martxoaren 18an ospatzen zen. Data honetan, frantziar-britainiar itsas armada bat Dardaneloetako itsasartean sartu zen Konstantinopla hiria hartzen saiatzeko, eta turkiar kanoiek atzera bota zuten. Tradizionalki, hau da Turkiarentzat egun garrantzitsuena, apirilaren 25a, berriz, Australiak eta Zeelanda Berriak gogoratzen dutena da, bertako milaka soldadu guduan hil zirelarik.
Çanakkaleko Martirien Memoriala, Gallipoliko guduan parte hartu zuten 253.000 soldadu turkiarren zerbitzua oroitzen duen gerra monumentua. Gallípoli penintsularen hegoaldeko muturrean dago, Çanakkale probintzian.
Halarik ere, 2015ean, lehen aldiz, Turkiako gobernuak data apirilaren 24ra aldatzea erabaki zuen, hain zuzen ere, armeniar genozidioaren hasierarekin bat zetorrena. Serzh Sarkissian Armeniako presidenteak genozidioaren urteurrena saboteatzea leporatu zion Recep Erdogani. Erdoganek Sarkissian gonbidatu zuen, munduko 100 buruzagi baino gehiagorekin batera, Gallipoliren urteurrenera, Sarkissianen eskaera bat jaso ondoren, egun horretan bertan armeniar genozidioaren ospakizunetara joan zedin. Erdoganek Gallipoliren zeremoniak armeniar genozidioaren mendeurrenaren egun berean ospatzeko hartutako erabakiak genozidioa ezkutatzeko ahalegin zinikoa dirudi, munduaren arreta Gallipoliren gertaeretara desbideratuz.
Urteurrenaren lekualdaketa hori ukapen estrategiaren izena aldatzeko beste ekintza bat da. Erdoganen hautaketaren helburua ez zen armeniar oroitzapena baztertzea bakarrik, historia birformulatzea ere bazen. Erdoganek armeniarren sufrimendua onartzen du, baina gerraren testuinguruan kokatzen du, eta Anatoliako armeniarren sarraskia Lehen Mundu Gerrako kaosaren ondorio historikoa izan zela uste du. “Kaosaren teoria” honen narratibaren arabera, musulman otomandarrek armeniarrek adina edo gehiago sufritu zuten aliatuen eskuetan. Baina Erdogan haratago doa eta Gallipoliko kanpainaren alderdi erlijiosoa areagotzen du. Ataturk, Gallipolin ospetsu egin zen heroi nazionala eta ondoren Turkiako Errepublika sortu zuena, bigarren planora pasa zen bazterreko irudi bezala. Orain, narratiba berri honetan, Erdoganek Gallipoliren historia ofiziala aldatzen du; lehen kondaira nazionalista zena (Canakkale Destani), ekialdearen eta mendebaldearen arteko zibilizazioen arteko talka bihurtzen da. Izan ere, diskurtso-aldaketa bat dago, eta, aldi berean, historiaren birformulazioa. Diskurtso nazionalista antimperialista zaharra baztertuta geratu da, orain Gallipoli Mendebalde kristauaren aurkako jihaden irudikapen sinbolikoa da. Ondorioz, diskurtso aldaketa honek, inplizituki, ageriko helburu bat adierazten du: armeniarrak, potentzia kristauen interesak Otomandar Inperioaren barnean defendatzen dituen bosgarren zutabea dira.
Tzitzernakaberd, armeniar genozidioaren biktimen omenezko monumentua, Armeniako Erevan hiriburuan kokatua
VI-Ukapena arrazalizatzea.
Otomandar Inperioaren ordenan sunita islama klase dominatzaileen erlijio ofiziala zen, eta bere gobernariek arraza eta identitate etnikoaren inolako nozio ideologikorik ez zuten. “Artatxikiaren sistema”-k Liburuko (Biblia) komunitate konfesionalak baino ez zituen ezagutzen, hau da, kristau armeniarrak, juduak eta greziar ortodoxoak, erlijio askatasuna eta autogobernua leialtasunaren eta zergen truke gozatzen zutenak. XIX. mendearen bigarren erdialdean, elite politiko otomandarrek jada armeniar komunitatea ez zuten “hiritar” otomandartzat hartzen, baizik eta batasun inperialaren aurkako mehatxu existentzialtzat: bosgarren zutabe bat, otomandar ordena politikoa ahultzeko aktiboki lan egiten duena. Joera hori areagotu egin zen Batasun eta Aurrerapen Batzordeko buruzagien artean ideia sozialdarwinistak ugaritu zirelako, eta horrek balio izan zuen historikoki termino erlijiosoetan ulertu izan den komunitatea arrazializatzeko. Baina, Islamaren federa bihurtzea ere ez zen nahikoa izan zoritxarreko armeniarrak Siriako basamortuko deportaziotik edo hilketatik salbatzeko. Izan ere, armeniar komunitateak “estatu-arrazoiengatik” suntsituak izan ziren, eta arrazoi horiek justifikatuta daude Turkiako nazioaren existentziaren izenean, behar edo premia geopolitiko gisa. Horrela, salbuespen-egoeraren logikak genozidio armeniarraren auzia segurtasun existentzialaren paradigma bihurtu du. Logika horretan, premia geopolitikoa zuzenbide-estatuaren eta giza eskubideen gainetik gailentzen da. Izan ere, armeniar arazoaren arrazializazioak armeniar komunitatea baldintzatzen du eta turkiar identitate nazional/erlijiosoaren aldetik Bestea bezala (etsai gisa) hartzea eragiten du, orain ukapen politika ofizialen zati integral bihurtuz.
Armeniar arazoaren arrazalizazio hori eskolako testuliburuetan gauzatzen da, non armeniarrekiko aurreiritzi-arazo larriak eta arraza-estereotipoak ikus baitaitezke. Ofizialki banatutako hezkuntza-material horrek gobernuaren ukazio-politiken arabera berreraikitzen du historia. Politika horrek armeniarrak traidoretzat hartzen ditu, eta Turkia modernoaren subiranotasun eta identitaterako mehatxutzat. Zalantzarik gabe, armeniar arazoaren arrazalizazioa, gaur egun, Turkiako gobernuak eta intelektualek babestutako ukazio ofizialaren estrategiaren zati integral bihurtu da.
VI-Estatuaren tesi ofizialerekiko gero eta sinesgabeagoa den gizarte turkiarra.
Hamarkada askotan zehar, ezinezkoa izan da Turkian narratiba horri aurre egitea. Baina azken 15 urteetan aldaketa batzuk gertatu dira. JGAren gorakadak, globalizazioaren onarpen gero eta handiagoak eta EBn sartze prozesuaren hasierak, gizarte zibil askeago bat ekarri dute, garai bateko nazionalismo turkiar boteretsuak gutxiago menderatua. Horri guztiari esker, 1915ean gertatu zena askatasun handiagoz eztabaidatu ahal izan da, duela urte gutxi arte pentsaezina zena. Ondorioz, iritzi publikoan pixkanaka armeniarren sufrimenduaren aitorpen geldoa zabaltzen ari da, eta turkiar liberalek eta ezkerrekoek “genozidio” batez hitz egiten dute.
2004an, Fethiye Çetin abokatu ospetsuak “Nere amona” izeneko liburua idatzi zuen, bere istorioa kontatzen duena. Maden turkiar herrixkan hazi zenean, Fethiye Çetinek ez zuen arrazoirik musulman turkiarrak ez ziren beste sustrai batzuk zituela susmatzeko, amaren aldeko amonak bere benetako izena Seher ez zela esan zion arte: bera, armeniar kristaua zen jaiotzez, eta bere amaren besoetatik kendu zuten armeniar genizidioan zehar heriotzaren martxa batean. Neskatoa jendarme batek lapurtu eta berak adoptatu zuen. Honek, antzeko beste errebelazio batzuetara eraman zuen, eta turkiarrek, orain arte turkiar narratiba nazionalista indartsu baten ereduetan heziak, euren buruari begiratzeko duten modua mantso aldatzea ekarri zuen. Gaur egun, gero eta argiago hitz egiten da “armeniar ezkutuez”.
Fethiye Çetin
2005ean, sinposio akademiko batek argi eta garbi aztertu zuen armeniarren gaia Turkian, Bilgiko Unibertsitatean, lehen aldiz. Antzeko bilera bat egin zen urte honen hasieran Bogaziciko Unibertsitatean. Hurrengo urteetan turkieraz argitaratu dira 1915eko gertakariak “genozidio” gisa aurkezten dituzten hainbat liburu, eta kazetari eta egunkari liberalak gaia askatasunez eztabaidatzen hasi dira. Honi dagokionez, aipagarria da Hasan Dzhemal, Dzhemal Pasharen biloba, Otomandar Inperioaren buru zen triunbiratuaren kideetako bat, 1915ean armeniarren aurkako pogromoak planifikatu eta zuzendu zituena. Hasan Dzhemal, Cumhuriyet eta Sabah Turkiako egunkari ospetsuetako kazetaria eta editore ohia da. 2008an Armeniako monumentu ofiziala bisitatu zuen, armeniar genozidioaren biktimei eskainia (Tsitsernakaberd), eta loreak utzi zituen Betiereko Sugarrean. Bi urte beranduago, ehunka mila armeniarren sarraskia ukatzeak gizateriaren aurkako krimen baten konplizitatea esan nahi duela idatzi zuen. Hasan Dzhemal behin baino gehiagotan izan da Erevanen. 2012an, “1915: Armeniako genozidioa” liburua argitaratu zen, egilearen esperientzia pertsonalak deskribatzen dituena, ukaziotik aitortzaraino.
Hasan Dzhemal, Dzhemal Pasharen biloba
2007an hil zuten Hrant Dink, 1996tik Agos egunkariko zutabegile eta erredaktore-burua, armeniar komunitatearen ahotstzat hartzen dena. Hilketa honen ondoren, 100.000 pertsona kalera atera ziren ‘Denok gara Hrant’ eta ‘Guztiok gara armeniarrak’ aldarrikatuz. Hurrengo urtean, kazetari, akademiko eta intelektual turkiar ugarik eskandalua eta haserrea eragin zituzten turkiar gizarteko sektore batzuetan, honako hau zioen eskaera bat egitean: “Nire kontzientziak ez du onartzen erakutsitako sentiberatasunik eza eta 1915ean otomandar armeniarrek jasan zuten Hondamendi Handiaren ukazioa. Bidegabekeria hori arbuiatzen dut, eta nire burua nire anaia armeniarren sentimendu eta minekin identifikatzen dut. Barkamena eskatzen dizuet’.
Hrant Dink omentzeko ekitaldiaren kartela (Istambulgo Unibertsitatea), hil zutenetik 10 urte igaro direnean
2008an, Abdullah Gül izan zen Armenia Errepublika bisitatu zuen lehen presidente turkiarra. 2014an, Erdogan orduko lehen ministroak doluminak eman zizkien armeniarrei, gertatutakoa ‘partekatutako min’ gisa deskribatuz. Bere hitzak tesi ofizialaren berrespen leundu gisa interpreta daitezkeen arren, hau izan da armeniarren sufrimendua ofizialki eta publikoki ezagutzen den lehen aldia. Eta 2015ean, hauteskunde kanpainan, kurduen aldeko HDP alderdi ezkertiarrak argi eta garbi eskatu zuen ‘armeniar genozidioa’ aitortzea.
Ragip Zarakolu, giza eskubideen aldeko aktibista eta editorea
Nolanahi ere, pertsona ospetsuak sortzen ari dira Turkiako gizartean (politikaren, zientziaren, literaturaren eta abarren arloetan), armeniar genozidioaren aitorpen publikoa egiten dutenak edo Turkiako agintarien ukapen politika gaitzesten dutenak. Haien istorioak desberdinak dira, eta egia aitortzera eta harekiko jarrera publikoki adieraztera bultzatu zituzten arrazoiak ere bai. Gauza batek batzen ditu beti pertsona horiek guztiak: Turkiako gobernuak ez die ausardia hori barkatu, eta jazarpen politikoaren eta epaitzearen mende jartzen ditu. Aipatzekoa da, halaber, duela hamarkada batzuk Turkiako intelektualitate-taldeetan adierazpen horiek gutxi baziren ere, azken hamarkadan askoz pertsona gehiago egon direla errealitateari aurre egiteko prest. Horien artean, honako hauek nabarmendu daitezke: -Taner Akcam. Armeniako genozidioa aitortu zuen lehen zientzialarietako bat izan zen. Armenian oso ezaguna, hainbat hamarkadatan lan zientifikoak idatzi eta hitzaldiak eman zituen gai honi buruz. -Ragip Zarakolu, giza eskubideen aldeko aktibista eta editorea, Turkiako agintariek behin eta berriz auzipetu zuten, eta erakunde terrorista kurdu batekin harremanak izatea ere leporatu zioten. Hala ere, argi dago argitaletxea errepresioaren jomuga bihurtu zela armeniar genozidioari buruz zuen posizioagatik, horren inguruko liburuak argitaratzeko kemenagatik. -Ali Bayramoglu, begirale politikoa: “Turkiak armeniarren genozidioa onartzea nahi dugu, gizarte turkiarraren eta armeniarraren artean auzotasun oneko harremanak ezartzea, eta armeniarren eta turkiarren arteko adiskidetasuna berreskuratzea”. -Elif Shafak, turkiar jatorriko idazle britainiarra, emakumeen eskubideen defendatzailea. Interes handiko eleberri bat idatzi zuen: “Istanbulgo kaxako umea”. Eleberriaren bilbean, liburuko heroietako batek, Lehen Mundu Gerran egindako armeniar genozidioaren gertaera frogatzen du. 2006an argitaratu ondoren, Turkiako agintariek Elif Shafaken aurkako karguak aurkeztu zituzten 301. artikuluaren arabera (Turkiako nortasun nazionalaren aurkako iraina). Ondoren, idazlearen aurkako karguak kendu zituzten. —Orkhan Pamuk, 2006ko Literaturako Nobel Saria irabazi zuen turkiar idazle ospetsua. Pamukek armeniar genozidioari eta kurduen auziari buruz duen jarrera Turkiako agintarien ikuspegi ofizialen kontrakoa da. “Genozidio” hitza ere erabili zuen. Pamuk, iraganean Turkiako agintariek jazarria Armeniako genozidioari buruzko iritziengatik, orain Estatu Batuetan bizi da.
Elif Shafak, turkiar jatorriko idazle britainiarra, emakumeen eskubideen defendatzailea
Duela gutxi, Turkiak Karabakheko azken gerran Azerbaijani ematen dion “erabateko babesa” behin eta berriz aipatu du Erdoganek, eta horrek Turkiako gizartearen sentimendu ultranazionalistak elikatu ditu. Gaur egun, Turkian bizi den armeniar komunitatea bere segurtasunaren beldur da oraindik, Karabakhen su-etena indarrean egon arren. Talde ultranazionalistek, Turkiako gobernuaren isilbidezko onarpenarekin, Azerbaijan eta Armeniaren arteko liskarrak erabiltzen dituzte armeniarren aurkako sentimendu-uhin berri bat elikatzeko. Armeniarrak, gatazka honen testuinguruan etsai gisa deskribatuak, indarkeriarekin, terrorismoarekin eta sarraskiekin lotzen dira. Hainbat erasok armeniar komunitatea izan dute helburu Istanbulen, armeniar hilerrietako hilobi batzuk profanatu dituzte, Turkian bizi diren 142 armeniarrek Armeniara ihes egin dute…. Armeniar komunitatearen deabrutzearen, Bestearen arrazalizazioaren ondorioak dira, bere tesi ofiziala inposatzen duen estatu turkiar batek eginak.
Aipatzekoa da Garo Paylan Turkiako parlamentari armeniarraren jarrera ausarta, kurduen aldeko Herriaren Alderdi Demokratiko (HAD)-ko kidea, Turkian armeniarren aurkako gorroto-diskurtsoa areagotu zelako kezka azaldu zuena. Paylanek Karabakheko gerraren esanahia ezagutzen du, baita Turkiako armeniar komunitatean izango dituen ondorioak ere. Politika ultranazionalisten, xenofoboen, intoleranteen eta Recep Tayyip Erdoganen Turkiaren gorrotoak elikatutakoen lekuko da.
Garo Paylan, Herrien Alderdi Demokratikoaren (HAD) kide fundatzailea eta parlamentaria
Badira pertsona batzuk Turkiako komunitate baztertuetan, bidegabekeria eta larderia guztiak gorabehera, mundu ekitatibo baten alde borrokan jarraitzen dutenak. Paylanek Turkiako zapalduen eta baztertuen eskubideak defendatzen jarraitu du, eta bere burua “demokrata erradikala” gisa deskribatu du. Paylan legebiltzarkide aukeratu zutenetik, Erdoganen gobernuak difamazio-kanpaina zorrotza egin du, eta, horrekin batera, larderia, atxiloketa, purga orokor eta eraso fisikoak egin ditu Parlamentuan, HAD ahultzeko eta, azken batean, suntsitzeko. Turkiak ezin du onartu bere zapalduek beste ikuspegi ausart bat eskaini ahal izatea.
Gaur egun, armeniarren aurkako gorroto amorratua nagusi da Turkian. Estatuak babesten dituen egunkariek eta telebista-kateek jasanezinezko diskurtso oldarkorra eta gorrotoz betea erabiltzen dute armeniarren aurka. Baina ustezko ‘oposizio’ kanalak ere, demokratikotzat jotakoak, Azerbaijanen aldekoak dira erabat, diskurtso ofizialistaren berri emanez. Komunikabide turkiarrek Hrant Dink kazetari turkiar-armeniarraren jazarpena, epaiketa (“izaera turkiarra iraintzea”) eta balizko hilketa odol hotzean elikatzen laguntzeko izan zuten paper kaltegarriak ez dirudi ondorengo editore turkiarrengan inpresio iraunkorra utzi duenik.
Gaur egungo armeniarren aurkako erretorika eta larderia eta gerra ekintzak zuzenean lotuta daude armeniar genozidioarekin. Ororen gainetik, armeniarren aurkako eraso azerbaijandarra eta turkiarra orain armeniar genozidioaren jarraipena da, eta Turkiak Armeniaren aurkako bere politikekin jarraitzen du, Azerbaijanen alde eginez, laguntza eta orientazio militarra barne. Gerra honek ondorio kaltegarriak izan ditzake Turkiako armeniarrentzat, eta nazioarteko komunitateak lehentasunezko arazotzat hartu behar du haien segurtasuna.
