Jesús Perez de Viñaspre Txurruka
Intermarium plan geopolitiko bat da, Józef Piłsudskik sortua eta bultzatua Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren. 1918an, independentzia lortu berri zuen Polonia bat agertu zen Europako eszenatokian, antzinako Errusiar Inperioaren mendebaldeko zatiak berreraikitzeko ikuspegi konplexu eta handinahiarekin. Alemaniak eta Errusiak Lehen Mundu Gerran izandako porrotak hutsune geopolitikoa sortu zuen Europako ekialdean. Polonia hutsune hori Intermarium planarekin betetzen saiatu zen. Antzinako Commonwealth poloniar-lituaniarra birsortzea da helburua, Polonia, Bielorrusia, Lituania eta Ukrainako federazio bat osatuz. Gune gogor horretan Letonia, Estonia, Finlandia, Txekoslovakia, Hungaria, Errumania eta Jugoslavia sar daitezke. Proposatutako gobernu multinazionalak Itsaso Baltikoaren, Beltzaren eta Adriatikoaren artean dauden lurraldeak barneratuko lituzke, eta hortik datorkio Intermarium izena (“itsaso artean”, latineraz).
I-Aurrekari historikoak.
1- Lituaniako Dukerri Handiaren eta Poloniaren arteko Batasuna (1385-1569).
Batasun hau, funtsean, aliantza militar bat izan zen, Ordena Teutonikoak, Urrezko Hordak eta Moskuko Dukerri handiak planteatutako mehatxu komunei erantzuteko sortu zena. Bestalde, batasun hori Polonia-Lituaniako Commonwealth edo “bi Nazioen Errepublika” (1569) eta, azkenik, estatu bateratu baten (1791) sorreraren ernamuina izan zen.
2-Bi Nazioen Errepublika edo Polonia-Lituaniako Mankomunitatea (1569-1795)
Ondoren federazio iraunkorrago bat ezarri zen, bi Nazioen Errepublika edo Polonia-Lituaniako Mankomunitatea (1569-1795). Bere funtzioa, funtsean, militarra zen arren, Suedia edo Otomandar Inperioa bezalako etsai komunei aurre egiteko asmatua, helburu politikoagoetarantz eboluzionatuko zuen; Moskovia eta Ruteniarekin handitzeaz ere hitz egin zen, inoiz zehaztu ez zena. Mankomunitateak Nobleen Demokrazia izeneko sistema batekin funtzionatzen zuen, non errege agintea Sejimek (ganbera legegile batek) eta szlachtak (aristokrazia latifundistak) gauzatzen zuten kontrabotereak mugatzen zuen, gerora bi ganberako monarkia parlamentarioak izan zirenaren aurrekaria. Mankomunitateko bi estatuak formalki berdinak izan arren, Polonia izan zen batasuneko bazkide nagusia.
Horrela, Europako estaturik handiena bihurturik, Bi Nazioen Errepublikak teutoi, mongoliar, suediar eta errusiarren erasoetatik bizirik iraun ahal izan zuen, harik eta Polonia-Lituaniako Mankomunitatearen Hirugarren Partizioan (1795) desegin zen arte. Etnia eta erlijio anitzeko estatua izan zen, bere lurraldean tatariar musulmanak ere hartzen zituena, garai hartan estatu kristau batentzat nahiko ezohikoa zena. Poloniaren eta Lituaniaren arteko batasunak 410 urte iraun zuen.
3-Czartoryskiren egitasmoa.
1795 eta 1918 bitartean, Polonia ez zen herrialde independente gisa existitu. Errusia, Prusia eta Austria-Hungariako Inperioaren artean banatua zegoen. Gainera, Vienako Kongresuak, 1815ean, Errusiak de facto gobernatutako Poloniako erresuma bat sortu zuen. Une hartan, independentzia galdua zela, Poloniak Commonwealth poloniar-lituaniarra berpizteko ideia birformulatzeari ekin zion. Hori agerian geratu zen Adam Czartoryski printze, estadiista eta diplomatiko poloniarrak egindako planean. Czartoryskik lan nekaezina egin zuen Poloniaren independentzia Europako, Ekialdeko Europako eta Kaukasoko beste nazio batzuen independentzia-mugimenduekin lotzeko, britainiarren, frantsesen eta otomandarren babesa lortu nahian.
Adam Jerzy Czartoryski printzea. Czatoryski Poloniako familia noble batetik zetorren, Polonia eta Lituaniako Mankomunitatearen desegitea eta Errusiaren nagusitasuna bizi izan zituena. Czartoryski, Poloniaren alde borrokatu bazen ere, bere herrialdea desegin ondoren Errusiako Katalina II.aren zerbitzura sartu zen. Itxuraz, Katalina II.a oso pozik geratu zen bere zerbitzuekin, eta kargu garrantzitsuagoak eman zizkion denborarekin, harik eta 1805ean Errusiako Atzerri ministro eta are lehen ministro izatera iritsi zen arte.
Hala ere, Alexandro I.a tsarraren eta bere arteko harremanek okerrera egin zutenean, San Petersburgoko bizitzatik urrundu eta senatari postua hartu zuen (garrantzi gutxiko kargua) Polonian, orain Errusiar Inperioaren eraginpean dagoena. Baina Polonian sentimendu nazionalistak gora egin zuenean, matxinadak hasi ziren, eta Czartoryskik, poloniar auziaren aurpegi publiko eta politiko gisa, modu aktiboan parte hartu zuen. Azaroko altxamendua, 1830-1831ko Polonia-Errusia Gerra edo Kadeteen Iraultza izenez ere ezaguna, 1830eko azaroaren 29an hasi zen Varsovian, Poloniako Kongresuko Armadako akademia militarreko ofizial poloniar gazteak matxinatu zirenean. Czartoriskyk, hirurogei urte zituen arren, Poloniaren independentziaren alde borrokatzeko izena eman zuen. Lituania, Bielorrusia eta Ukrainako eskuinaldeko segmentu handiak laster batu ziren altxamendura. Matxinatuek tokiko arrakastak lortu zituzten arren, Errusiar Armada Inperialak, azkenean, altxamendua zapaldu zuen. Errusiarrek okupatutako Poloniak autonomia galdu eta Errusiar Inperioaren zati integral bihurtu zen. Varsovia goarnizio militar bat besterik ez zen, eta unibertsitatea itxi egin zen. Czartoryski atxilotu eta heriotza-zigorra ezarri zioten, baina azkenean erbesteratu egin zuten. Berak, poloniar askok bezala, Frantziara emigratu zuen.
1830eko eta 1860ko hamarkaden artean, errusiar domeinuaren aurkako altxamendu ugari izan ziren. Gainera, Polonia eta Lituaniako Mankomunitatearen berpiztearen ideia gero eta gehiago agertzen joan zen, eta Czartoryskik ideia hori bere egin zuen. Parisen erbesteratua, garai hartako poloniar emigranterik garrantzitsuena bihurtu zen. Bestalde, Poloniako Altxamendu Nazionaleko Gobernuko presidentea izan zen eta emigratuen alderdi politiko bateko burua (milaka poloniar Frantziara emigratuak ziren Emigrazio Handian). Czartoryski, Mankomunitate berriaren nazioarteko ordezkari gisa, alde batetik britainiarren, frantziarren eta alemaniarren, eta bestetik txekiarren, hungariarren eta errumaniarren arteko babesa lortzen saiatu zen, aliantza sare handi bat sortuz. Czartoryskik “Essai sur la diplomatie” liburuan dio Errusia inperialista bat etengabeko mehatxua zela Europarentzat eta, bereziki, Poloniarentzat. Bere ahalegin diplomatikoek aurrea hartu zioten Józef Piłsudskiren proiektuari, Poloniaren independentzia Europan azpiratutako beste nazio batzuen antzeko mugimenduekin lotu baitzuen. Czartoryskik, frantziarren, britainiarren eta turkiarren laguntzarekin, Commonwealth poloniar-lituaniar bat berreratu nahi zuen, txekiar, eslovakiar, hungariar, errumaniar eta Jugoslavia izango zenaren hegoaldeko eslaviar guztiekin federatua. Planak egingarria zirudien 1848-1849ko iraultza nazionalen garaian, baina porrot egin zuen mendebaldearen babes ezagatik, txekiarrenganako, eslovakiarrenganako eta errumaniarrenganako hungariar intransigentziagatik, eta alemaniar nazionalismoaren gorakadagatik.
II-Józef Piłsudskiren Intermariuma (1918-1935). Międzymorze. Erdialdeko Europa post-inperiala.
Intermarium-en kontzeptu honen defendatzaile ezagunena Józef Piłsudski (1867-1935) poloniar buruzagia izan zen, XX. mendearen hasieran, Polonia hiru inperio inbaditzaileen (Alemania, Austria-Hungaria eta Errusia) uztarritik askatzeko unitate paramilitarrak sortzen saiatu zena. Potentzia Zentralen porrotaren ondoren, Poloniako Bigarren Errepublikaren independentzia aldarrikatu zen (1918-1939). Piłsudski estatuburu izendatu zuten 1918-1922an, hau da, Poloniar-Sobietar Gerra gertatu zen garaian (1919-1921).
A-Międzymorze kontzeptua Piłsudskiren ikuspuntutik.
Piłsudski, Poloniaren independentziaren egilea, sinetsita zegoen Errusia inperiala Poloniaren independentziarako mehatxurik handientzat hartu behar zela, gobernuaren boterean elitea nor zen kontuan hartu gabe. Beraz, Piłsudskiren iritziz, Mendebaldeko Eurasia berreraikitzeak Poloniaren independentzia bermatuko luke. Horrela, bada, Alemaniak eta Errusiak Lehen Mundu Gerran izandako porrotek hutsune geopolitikoa sortu zuten, eta Piłsudskik berehala egin zion aurre, funtsezko bi jarrera erabakigarriro bultzatuz:
1-Ekialdeko Europako Federazio bat sortzea. Poloniar-lituaniar mankomunitate zaharraren birsorkuntza bat izango litzateke, Bielorrusia, Letonia eta Estoniarekin moneta eta aduana batasuna izango lukeena, baita Ukraina independente batekin aliantza estua ere. Federazio hau (Intermarium) Moskuren aurkako aliantza bat ezartzeko saiakera bat ere izan zen, Itsaso Baltikoaren eta Beltzaren artean (ipar-hego ardatzean) kokatutako estatuak barne hartuko zituena. Piłsudskik Lituania-Polonia, Suedia, Livoniako Dukerria, Krimeako Kanerria eta Otomandar Inperioa aldi ezberdinetan sartu zituen. Poloniaren boterea itsaso artean hedatzen zen lurralde zabaletik zetorrela sinestea nortasun nazionaleko elementu bihurtu zen Poloniak 1795ean independentzia galdu ondoren.
2-Prometeismoaren bultzada. Bere helburua Errusiar Inperioa (gero, Sobietar Batasuna) ahultzea eta zatitzea zen, SESBen barruan bizi diren errusiarrak ez diren herri nagusietako mugimendu independentistak lagunduz. Nazio horiek armen anai-arreba bihurtuko ziren Errusiaren aurkako borrokan, beren desberdintasun erlijioso eta etnikoak gorabehera. Prometeismo hitza gerren arteko garaian sortu zen, baina bere sustraiak XVIII. mendearen hasierakoak dira, Ivan Mazepa eta Pylyp Orylyk ukrainar kosako hetmanak Suediarekin, Poloniarekin, Krimeako kanerriarekin eta Otomandar Inperioarekin lankidetzan hasi zirenean, baita Ipar Kaukasoko menditarrekin, Volgako tatariarrekin, baxkirrekin eta Don ibaiko kosakoekin ere.
XIX. mendean, tradizio hori Poloniako emigrazio politikoak jarraitu zuen, Czartoryski buru zuela, errusiar inperialismoaren aurka egiteko eraztun ezberdinen kontzeptu bat kontuan hartu zuena. Horietako bi Errusiaren barruan zeuden: lehen eraztuna Ukrainak, Don ibaiko kosakoek, Letoniak eta Estoniak osatuko zuten, eta bigarrena, Polonia-Lituaniako Mankomunitate zaharrak, Finlandiak, tatariarrek, Ipar Kaukasoak eta Asia Erdialdeak.
XX. mendearen hasieran, Piłsudskik eta bere alderdiak are gehiago garatu zuten ideia hau, errusiar inperioaren heterogeneotasun etnikoa Akilesen orpoa zelakoan. Haren arabera, Errusia etnia ezberdinetan banatzea Poloniarentzat funtsezko helburua izan beharko litzateke. Hori lortzeko Errusian lehertu zen iraultza sozialaren kontsignak erabili zituen. Iraultzak, bere ustez, errusiar inperioa erabat kolapsatzea eta estatu independente ugari sortzea eragin lezake.
B-Międzymorze abian jartzeko zailtasunak.
Argi zegoen SESBk proiektu hori atzera botako zuela, Errusiaren aurkako plan bat zelako. Hala ere, planak erresistentzia handia aurkitu zuen Mendebaldeko Europan bertan. Hasiera batean, potentzia aliatuek onartu zuten boltxebismoa aldi baterako mehatxua baino ez zela, eta ez zuten Errusia ahulduta ikusi nahi, betidanik haien aliatu tradizional garrantzitsua izan baitzen (botere-orekaren ikuspegitik). Horrez gain, mendebaldeko europarrak oso haserre zeuden Piłsudskik bere aliatu errusiar zuriei laguntzeari uko egin ziolako. Horregatik guztiagatik, susmopean ikusi zituzten bere planak, errealismo gutxikoak bailiran, eta Polonian poloniar etnia ongi definituko eremuetara mugatzeko eskatu zioten.
Baina Piłsudskiren planak ere anbiguotasuna eta nolabaiteko aurkakotasuna aurkitu zuen auzokideen artean, Poloniak Polonia-Lituaniako Commonwealth garaian izan zuen menderatze politiko eta kulturalaren historiagatik.
– Alde batetik, Bielorrusia, estrategikoki kokatua, sobietar espantsionismorako hesirik garrantzitsuena izan zitekeen; hala ere, bielorrusiarrek nazio-mugimendu ahula zuten, kontzientzia nazional gutxikoa, eta gehienak errusofiloak ziren; beraz, ez zuten interesik ez independentzian ez Piłsudskiren batasun proposamenetan.
– Bestalde, Lituaniak ere zalantzak zituen bat egiteko, ez zuelako arriskatu nahi 1918an lortutako independentzia, eta beldur ziren Poloniak berriro menderatuko ote zituen.
– Ukrainak, bere aldetik, antzeko pentsamenduak zituen eta 1918-19 urtean mugako gerra bat izan zuen Lviv/Galicia eremuan. Azkenik, 1919-1921eko gerra poloniar-sobietarraren erdian, Varsoviako Ituna sinatu zen Ukrainaren eta Poloniaren arteko aliantza militar eta ekonomikoa betearazteko. Varsoviako Ituna 1920ko apirilaren 21ean sinatu zuten Józef Piłsudskik eta Simon Petliurak, Poloniako tropak Kieven sartu baino lehentxeago. Piłsudskik boltxebikeen aurkako aliatuak bilatzen zituen, eta Miاdzymorze federazioa sortzea espero zuen; Petliurak Ukraina independente bat sortzeko azken aukera ikusi zuen alianza honetan. Akordioak ez zuen garrantzi handirik izan. Gerra poloniar-sobietarrak aurrera egin zuen eta lehian zeuden lurraldeak Sobietar Batasunaren eta Poloniaren artean banatu ziren 1921eko Rigako Itunean. Ondorioz, Ukrainako mugimendu nazionalak erreklamatutako lurraldeak Sobietar Errusia (ekialdeko zatia) eta Poloniaren (mendebaldekoa: Galitzia eta Voliniako zati bat) artean banatuta geratu ziren.
Labur esanda, denak hain lanpetuta zeuden elkarren artean borrokan, non ez baitziren konturatu Errusiaren mehatxu komunaz. Azkenik, Ukraina eta Bielorrusia boltxebikeen menpe erori ziren eta Intermarium proiektua zapuztua izan zen.
Hori gutxi balitz, Piłsudskiren proiektuak oposizio handia izan zuen Polonian bertan ere. Roman Dmowski Demokrazia Nazionaleko buruak etnikoki homogeneoa den Polonia baten alde egin zuen, baita monolitikoa ere erlijio-kulturari dagokionez, non gutxiengoak poloniartzeko prozesu bat egin beharko litzatekeen ezinbestean. Poloniar politikari askok, Dmowskiren diskurtsoaren eraginez, etnia anitzeko federazio baten ideiaren aurka egin zuten, Poloniako estatu-nazio bateratu bat lortzearen alde lan egitea hobetsiz.
C-Rigako Ituna eta Międzymorze egitasmoaren porrota.
Poloniar-sobietar gerraren (1919-1921) eta errusiar boltxebikeek Ukraina azpiratzearen ondorioz, Piłsudskiren kontzeptua, Europa erdialdeko eta ekialdeko herrialdeen federazio batena, ardatz poloniar-ukrainar batean oinarritua, errealizaziorako edozein aukera galdu zuen. Izan ere, 1921eko martxoan Poloniak eta Sobietar Batasunak sinatutako Rigako Bake Itunak Poloniaren porrota ekarri zuen: ezin izan zuen Ukrainarekin estuki lotutako federazio poloniar-lituaniarra eraiki, ezta errusiarrak ez ziren nazio guztien askapena sustatu ere.
Rigako Bakearekin, Poloniak Bielorrusiaren eta Ukrainaren independentziaren aldeko babesa kendu behar izan zuen, eta, aldi berean, Bielorrusiako eta Ukrainako errepublika sobietar berriak onartu. Izan ere, bi herrialdeak Poloniaren eta Errusia boltxebikearen artean banatuta zeuden. Egoera hori traiziotzat hartu zuten politikari ukrainar eta bielorrusiar askok. Halakoxea izan zen Roman Dmowskiren Demokrazia Nazionalak sustatutako politika, Piłsudskiren oposizio politikoa zena. Une horretan, Poloniako indar politiko ezagunena bihurtu ziren. Demokrata nazionalek ez zuten nahi poloniar ez ziren gutxiengoak poloniar estatu berpiztuan populazio osoaren herena baino gehiago izatea. Beraz, Polonia prest zegoen Sobietar Batasuna eskaintzen ari zena baino mendebalderago zegoen muga poloniar-sobietar bat onartzeko, nahiz eta ehunka mila poloniar etniko mugaren alde sobietarrean utziko zituen.
D-Piłsudski bere proiektuaren bertsio berrikusi bat bultzatzen.
Jatorrizko proiektuak porrot egin ondoren, Józef Piłsudskik haren bertsio berri bat asmatu zuen. Haren arabera, ez zituen Ukraina eta Bielorrusia barne hartuko, komunistek gobernatzen zituztenak, eta, aldiz, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako beste nazio batzuk hartuko zituen, baita Eskandinaviako herrialdeak, Italia eta Grezia ere. Herrialde sorta zabal bat sartzeko arrazoia sortu berri ziren inperio berrien aurkako batasuna indartzea izan zen: errusiar inperio berria, orain Sobietar Batasuna, ekialdean, eta alemaniar estatu post-inperial berria, laster III. Reich faxista, mendebaldean. Azkenean, proiektuaren eskala geografiko zabalak, inplikatutako herrialdeen aniztasun handiak, interesetan eta kanpo-politikan dituzten desberdintasunek eta Poloniako anbizioarekiko mesfidantzak Intermarium gauzatzea eragotzi zuten.
1939an, Sobietar Batasuna, 1932ko Poloniaren eta Sobietar Batasunaren arteko Itunari muzin eginez, Alemania naziarekin aliatu zen Erdialdeko eta Ekialdeko Europa haien artean banatzeko. Alemaniari eta Sobietar Batasunari kontrapisu handi bat sortzearen porrotak, Piłsudskik proposatu zuen bezala, Intermariumeko balizko herrialde kideak kondenatu zituen Bigarren Mundu Gerran.
E-Piłsudskiren ondorengoak. Józef Beck. Władysław Sikorski
Piłsudski 1935ean hil zen. Gerra arteko Poloniako Kanpo Harremanetarako ministro Józef Beck konturatu zen etorkizun hurbilerako ez zegoela Piłsudskik aldarrikatzen zuen moduko batasun federal bat eraikitzeko aukera errealistarik. Beraz, haren kontzeptuaren bertsio askoz murritzagoa egiten saiatu zen. 1937-1938an, “Hirugarren Europa” izeneko bloke diplomatiko bat sortzea proposatu zuen, Poloniak zuzendua, Międzymorze federazio baten muina izan zitekeena. Horrela, bada, Becken “hirugarren Europa” kontzeptuak Polonia, Italia, Jugoslavia, Hungaria eta Errumaniak osatutako bloke bat hartzen zuen. Bere ahaleginek hainbat arrazoirengatik porrot egin zuten: Italiak eta Hungariak nahiago izan zuten Alemaniarekin lerrokatu, Poloniaren ordez; Errumaniaren eta Hungariaren artean Transilvaniaren alde izandako lehiak bloke komun batean sartzeko ahaleginak zapuztu zituen; Italiak eta Hungariak Jugoslavia zatitzeko zuten nahiak aliantza bat sartzeko edozein ahalegin blokeatu zuen; Poloniarekin “hirugarren Europa” osatu behar zuten beste lau estatuetako inork ez zuen Poloniako lidergoa onartzeko interesik.
Bigarren Mundu Gerran bizitu zen, berriz ere, Międzymorzeren kontzeptua. Erbestean zegoen Poloniako gobernua, Władysław Sikorski buru zuela, Greziako, Jugoslaviako eta Txekoslovakiako gobernuekin bildu zen federazio bat ahalbidetuko lukeen gutxieneko akordio batera iristeko. Oposizio sobietarrak zalantza txekiarra eta aliatuen axolagabekeria edo etsaitasuna ekarri zituen, eta azkenean negoziazioek porrot egin zuten. Poloniako erbesteko gobernuak, Erdialdeko eta Ekialdeko Europaren batasun federal bat sortzea eskatu zuen, inongo estaturen mende egongo ez zena. Baina dena alferrikakoa izan zen, eta haren eskaera entzungor eta baztertua izan zen.
Intermarium ideia aldatu egin zen formulazioaren une eta lekuaren arabera, eta batzuetan Eskandinaviako herrialdeetatik Balkanetara hedatu zen. Kontzeptuak Poloniako eta Erdialdeko eta Ekialdeko Europako pentsamendu politikoan iraun zuen komunismoaren garaian, batez ere Ekialdeko Europako herrialdeetako eliteen lanari esker eta britainiar eta estatubatuar finantza-laguntzarekin.
Hala ere, proiektuaren eztabaida zentsuratu egin zen Erdialdeko eta Ekialdeko Europan Gerra Hotzaren garaian, eta sobietarrek interes handia zuten kontzeptua suntsitzeko. 1991n Sobietar Batasuna kolapsatu ondoren, Intermarium Proiektua poliki-poliki baina etengabe ahanzturatik berpiztu zen. Baina gai hori hurrengo artikuluan jorratuko da.
https://busturianaiak.home.blog/2022/05/12/intermarium-1-jozef-pilsudskiren-egitasmoa/
