Ez da batere erraza XXI. mendetik XVI.a objektibotasunez aztertzea, ezta subjektibotasun egokiz ere. Ez gaituzte alferrik kutsatu nahi izan hamaika gezur historikoz.
Nolanahi ere, ez luke inork Historia (arrazoi-gertaera-ondorio historikoa) bereganatu behar gaur egungo bere asmo eta helburuak babestearren. Eta horrelakorik bada han, hor eta hemen. Batzuetan inozente gara, entzun edo irakurritakoa kontrastatu, egiaztatu gabe itsu-itsu sinetsiz; bestetan, berriz, maltzurkeria tarteko, ideia politikoak babesteko erabiltzen dira bertsio bat edo beste. Izan gaitezen kritiko, egi historikoen bila.
Historia ikusi, ikasi, aztertu… Ongi. Egoki. Beharrezko, esango nuke. Ikasgai historikoetatik asko jaso behar dugu. Baina ongi bereizi beharko dira kontu haiek gaur egungo egoerarekin alderatzerakoan. Herri hau gaur erabakitzen ari da gaurkoa, eta mila gertaeren ondoren berak eta ingurukoek eragindako inguruabarrez baldintzatuta bada ere, bera da bere Historiaren agentea.
1512koa aztertu beharra dago, baina baita gezurtatu zaiguna ere. Zergatik engainatu nahi izan gaituzte… eta hain denbora luzez? Gaur egun oraindik ere! Gezur haiei kontra egiteagatik besterik gabe ez dezagun bote-lasterrean onartu, garai hura erromantizismo hutsez hartuta eta sinplekeria tarteko gure herriari amorrua ziotelako ezabatu gintuztenik.
Jo dezagun atzera. Fernando Faltsua ez zen hain atzerritarra. Erne! Nafar errege Usurpatzailearen semea, eta amak Sosera jo zuen aragoitarra jaio zedin. Gero hartuko zuen aitarengandik jaso ez zuen erregetza.
Erresuma izaera gorde zion Nafarroari, Gaztelako erresumarekin bateratu gabe. Erresuma bat gehiago bere menpe. Nafarroa Gaztelan!? Bai eta ez. Nafarroa ez da tokiz aldatzen. Berezko erregeak urrundu dira (Pirinioez iparraldera dituzten herrialde ez euskaldunetara), eta errege konkistatzailea gehitzen zaie Nafarroa Garaiko Gorteei, eta gure erresuma, Gaztelako Erresumaren aldamenean, Gaztela Koroan txertatzen dute 1515ean Burgosen, nafar ordezkaririk gabe, ezta lekukorik ere ez. Nafarroa Beherean bilakaera desberdina emango da, baina Gaztelak eragindako inperialismoaren analogoaz gauzatuko da.
Estatuen aginte ezarpenetan hain garrantzitsuak diren ikurretan nafar nortasuna ageriko da, oro har, txanponetan adibidez (gurutze oinduna, armarria, izkribua…). Urre eta zilarrezkoak, halere, Burgos eta Zaragozakoen kilate eta baldintzetan txanponduko dira. Baita zigorrak ezarri errege berriaren txanpona erabiltzen ez zuenari. Ikurrak, beraz, hain garrantzitsuak izanik ondorengo zenbait errege gaztelauek aldatu nahi izango dute (Gaztelaren Plvs Vltra kolomak, errege ordinalak…), baina beti ere Nafar Gorteak kexaka arituko dira, mendez mende, bereari eutsiz. Txanponen neurriak, legeak, baloreak, ikurrak, izkribuak, balio eremuak, jaulkipenak, diru-ola… dena nafarren erabakia izango da. Erregeak baieztatu beharko du, eta zerbait aldatzera ausartzen bada Gorteek bere tokian jarriko dute. Erregeak aitortuko du, baina Nafarroako erresumaren nondik norako funtsezkoa Gaztelan erabakiko zen.
Nafarroa, konkistatua eta zatitua izan arren, mendez mende nafarra izango da. Eta urtetan une bakoitzean nafar herritar bezala bizitzeari eutsi nahi izan zioten antzera zilegi da gaur egun halaxe sentitzea. Ez da beharrezkoa garaiko erregetza edota gizarte estamentala berreskuratzea, gaur nafar herritar (sic) bezala bizitzea baizik, konkisten loturak askatuz.
