Amaiurko gazteluaren setioa (1522ko uztailaren 15-19) Gaztelaren erasoaren aurreko Nafar estatuaren erresistentziaren ikurra da. Borroka hartan, Mirandako kondearen ejertzitoko milaka soldaduek gazteluaren barruan zeuden 200 bat nafarrei eraso egin zieten. Hortaz, ez da bakarrik gaztelua ―”Amaiurko gaztelu baltz hori” Lauaxetaren esanetan― baizik eta bertan borrokatu ziren nafar guztien ikur, alegia, Jaime eta Luis Belaz Medrano, Joanes eta Miel Jatsukoak, Biktor Mauleon eta Juan Agerre Etxalar… beste guztiak beste.
Nafarroak asko galdu zuen 1522an, baina ez zuen independentzia galdu eta ikur honen historiak Nafarroaren ibilbide politikoaren isla da. Izan ere, oso aipamen gutxi egin ziren Amaiurko gudaren inguru XVI eta XIX mendeetan zehar. Eta, egin zirenak Amaiur garaipen edo “garaikur” moduan aipatu zuten. Hau da Esteban Garibairen 1571ko Compendio historial-ean egiten duen aipuaren kasua. Egileak “como se ganó el castillo de Maya” kapituluan bataila honen berri ematean “Frantziarren aurrean” ejertzito gaztelaniaren garaipena azpimarratzen saiatu zen (pp. 604-607). Egile honi jarraiki, Jerónimo Zuritaren 1580ko Los cinco libros postreros de la historia del Rey Don Hernando el Catholico… idatzi zuen eta bertan “cerco del castillo de Maya” kapituluan azaldu zuen Amaiurko gerra (vol. 3, p. 354). Juan de Mariana-ren 1601ko Historia de España-n “de la guerra de Navarra” kapituluan aipu txiki bat egin zuen Amaiurko gudaren inguru (1678ko edizioan, vol. 2, p. 327) eta gauza bera egin zuen Juan de Ferrerasek 1775eko Synopsis histórica chronologica de España: Parte primera delako liburuan (p. 211).
Hernado del Pulgar-en 1584ko Breve suma de la vida y hechos de Diego Garcia de Paredes delako liburuan (p. 6), Nafarroako konkistaren inguruko zenbait zehaztasun eman zituen, Diego García de Paredesek, “el Sansón de Extremadura” ezizenez ezaguna, Noaingo, Amaiurko eta Hondarribiko batailetan gailendu baitzen.
Mendeetan ez dugu Amaiurren inguruko aipuak aurkitzen euskal literaturan edota euskal historiografian. Izan ere, 1841ean eta 1876an foruen eta instituzioen desagertzearekin Nafarroak independentzia galdu arte, alegia, erresuma izatetik probintzia izatera pasa arte, ez zen Amaiur Euskal Herriko ikur gisa garatu. Orduan hasi zen Amaiur ikur bilakatzen. 1877an Iruñean sortu zen Nafarroako Euskal Elkargoa (Asociación Euskara de Navarra) eta 1908an mahaigaineratu zuen Juan Iturralde y Suit euskaroak bigarren aldiz Amaiurko 200 zaldunen omenean monumentu bat egitearen ideia. 1909 Iturralde y Suit hil zenean, Julio Altadillek berea egin zuen ideia, eta 1920an Nafarroako monumentuan batzordeak baieztatu zuen proiektua. Lehen harria 1920an jarri zen eta 1922ko ekainaren 30ean inauguratu zen monumentua, Amaiurko batailaren 400. urtemugaren oroitzapena egitean. Monumentuaren eskaintzak hola dio: “Napar-askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonai, betiko argia. 1522”.
Amaiur euskaroen ikur bilakatu bezain azkar, erreakzioa gertatu zen. Euskal historiografiaren lege bat da. Isaac Newtonek esan zuen indar bakoitzari beste indar berdin eta kontrako bat dagokiola; arrazoi beragatik, euskal ikur historiografiko bakoitzari kontra-ikur bat dagokio eta kasu honetan Victor Praderaren eskutik etorri zen. Jimeno Juriok aipatu zuen bezala, Praderak hainbat artikulu idatzi zituen Nafarroako prentsan sinbolo honi aurre eginik, Amaiurren borrokatu ziren zaldunei “traidores a Navarra y a España” deituz; hortik urte gutxi batzuetara, 1931an, lehertu egin zuten monumentua.
1931an EAJko Napar Buru Batzarraren aldizkaria Amayur izendatu zuten eta 1935ean Lauaxetak gertakari honi buruzko Amayur gaztelu baltza olerki ederra argitara eman zuen Arrats beran olerki liburuan. Liburuaren azken poema da, liburu eta garai baten amaieraren ikurra hain zuzen. 1936ko gerran Eusko Gudarosteko batailoi batek Amaiur izen hartu zuen. Amaiurren ikurra diktaduraren gau negargarrian desegin zen. Euskal Herriko beste sinbolo batzuek ez bezala, hala nola Gernika edo Iparragirre, Amaiurrek ez zuen euskal diasporan isla handirik izan, ez bada Caracasen, non oso diaspora politikoa garatu zen, 1936ko gerrako euskal erbesteratuz osatutakoa. Bertan bai, Amaiur agertzen da eusko etxeko aldizkarien artean bai eta Venezuelako euskal arkitekturaren eredu den 1953ko Edificio Amayur eraikuntzan. Guatemalan ere, Jokin Zaitegik argitara eman zuen Euzko Gogoa aldizkarian Jokin Etxaideren Amayur.
Diktaduraren amaieran, berriz ere, indarberritu zen Amaiur ikur gisa euskaldunon artean, nagusiki Nafarroan. 1979an Nafarroako parlamentuko talde batek Amaiur izena hartu zuen eta, Amaiurko Gazteluko Elkartearen eskutik, 1982an berreraiki zen 1931an lehertutako Amaiurko monumentua. Bi urte lehenago, Iruñeko “Mártires de la Patria” kalea, “Castillo de Maya – Amaiurko Gaztelua” kalea izatera pasa zen. Euskal izendegia bi mendez debekatuta egon ondoren, 1983tik aurrera Amaiur izena zabaltzen hasi zen. 2011ko azaroan Amaiur izendatu zen abertzaleen koalizio elektorala.
2006an hasi ziren Aranzadi Zientzia Elkartearen eskutik indusketa lanak egiten Amaiurren eta aurten, 2022an, Amaiurko gudaren 500 urtemugaren oroitzapena egiten dugula, gaztelu gorriaren inguruko museoa dugu Amaiurren. 1512-2012 Nafarroa Bizirik, Nabarralde Elkartearen eta beste hamaika elkarteen eskutik ere beste ekintza asko antolatu dira 1512-1522ko gertakizunak gogoratzeko. Ikur historiko baten garapen historikoaren sinboloa da hau.
Azken gogoeta bat egiteko aukera ematen digu honek. Zenbat ikur historiko ditugu Euskal Herrian 1841 baino lehen eta zein da edo zen ikur horien esanahia edo sinbolismoa? Gutxi oso dira politikoak. XIX. mendeko lehen ikurrak foruei dedikatu zizkion Nafarroako herriak, foruak baitziren euskal herrien eta euskal herritarren independentziaren zaina eta bizkarrezurra. Euskal Herriko ―nagusiki Nafarroako― herri ezberdinetako foru plazak ditugu ikur honen isla. “Konstituzio plaza” edo “Espainia plaza” izatera pasa ez zirenak, oraindik foru plaza izaten jarraitzen dute, Gasteizen, Barakaldon, Iruñean, Tuteran, Tafallan edo Lizarran bezala. Ez dira asko ere ez. Sarasate pasealekuko foruen monumentua horien artean gailentzen da, Gamazadaren ondoren altxatutakoa, 1903an. Monumentu honen historia Euskal Herriko sinboloen historiaren lagin bat da: herriak eskatuta eraiki zen, herri harpidetzaz ordaindu eta duela urte batzuk arte ez zen ofizialki inoiz inauguratu. Oso garbia da orduko nafarren mezua: “Guk, euskaldunok… atzerritarrari ostatu gozoa eman ohi diogu, baina ez dugu bere uztarria jasan nahi. Entzun ezazue ongi, gure seme-alabok”.
Horixe da Amaiurko ikurraren esanahia: 200 zaldun horiek euren estatuaren independentzia defendatu zuten, eta oraindik gogoan ditugu haiek eta haien helburua: independentzia.
