Aipamen hau egitea guztiz ezinbestekoa zaigu, benetakotasunaren aurkariak euskal nazioaren ukatzaileak izaten direlako gehientsuenetan.
Iruñeko Gaztelu Enparantza, Iruña-Veleia, Irulegi
Antropologiaren eta oro har, kulturaren arloetan egiten diren aurkikuntza eta aurrerapenak ez dira berehalakoan ulertuak eta onartuak gertatzen askotan. Kulturaren historiak argi eta garbi uzten du hori, eta Iruña-Veleiako aurkikuntzen gorabeherak ere jarrera horren adibide tamalgarriak dira.
Halere, horrek ez du beren garrantzia inolaz ere gutxitzen, baizik eta agian erraldoi egiten. Iruña-Veleian aurkitutako grafitoen benetakotasunak, nahiz eta oraindik eztabaidak jarraitu, aldatu egiten du euskara idatziaren eta euskarak beste hizkuntzekin izandako harremanen historia; eta baita ere, ondorioz, euskararen beraren historia. Adibidez, XIV.-XVI. mendeetako euskarari “arkaikoa” deitzeko araua zaharkituta utzi du.
Euskal Nazioaren aldeko borrokak dituen atal ezberdinetan ere eragin zuzena dauka Iruña-Veleiako aurkikuntzen benetakotasuna defendatzeak; borroka hori ez baita soilik maila instituzional eta elektoraletan edo ekonomiko-sozialetan jokatzen, baizik eta baita arlo kulturaletan, historikoetan eta ikurren atalean ere.
Beraz, Iruña-Veleiako aurkikuntzen benetakotasuna egiarekin eta datuekin defendatzea euskal nazioaren aldeko borrokaren baitan kokatzen da, eta aipamen hau egitea guztiz ezinbestekoa zaigu, benetakotasunaren aurkariak euskal nazioaren ukatzaileak izaten direlako gehientsuenetan. Soilik alde ekonomikotik begiratuta, Iruñeko Gaztelu Enparantzan desegindako aurkikuntzek zein Iruña-Veleiako sarraskiek izugarrizko kaltea eragiten diete gure herriko ogasun publikoei, kalte kulturalaz gain.
Azken aldiko hiru aurkikuntza esanguratsuenak aipatzen ditugu izenburuan: Irulegi, Iruñeko Gaztelu Enparantza eta Iruña-Veleia. Irulegiko indusketan daramaten jokabidea nahiko zuhurra izaten ari dela dirudi. Guztiz kezkagarria eta salagarria gertatzen da Gaztelu Enparantzan gertatutakoa. Aparkaleku bat egiteko induskatzen hasita, ustekabean bi hilerri aurkitu ziren elkarren ondoan; bat makbara musulmana eta bestea hilerri kristaua. Azpiko mailan terma erromatarrak zeuden eta beheragoko mailan hiri baskoiaren aztarnak. “Biolentoak” aparkalekuaren aurka zeudela argudiatuz, dena desegin zuten. Miguel Sanz zen gobernuburua eta Yolanda Barcina Iruñeko alkate. Eta aztarnategiko aurkikuntza guztiak hondakindegira eraman zituzten. Ondoren entzun izan da makbara musulmaneko hezurrak Valentziako Unibertsitatean jaso zirela.
Iruña-Veleiako aurkikuntzak oso garrantzitsuak dira kultura orokorrari, erlijioen eta erromatarkuntzaren historiari, eta bereziki euskararen historiografiari dagokionean, eta hori dela eta berdintsu jokatu dute.
Lehendabizi, datu faltsuak zabaldu; bigarrenik, arkeologoak gezurrekin salatu; eta hirugarrenik, iritzi publikoari begira, iruzurraren teoria asmatu eta defendatu.
Kongresu honen garaia egokia izan liteke gainera urrats bat emateko Iruña-Veleiako gora-beherari buruz. Irulegiko eskua aurkitu ondoren egin diren beste aurkikuntzetan (hain zuzen ere Larunbeko “Larrahe” jainko baten izena daraman latinezko izkribua eta Lantzeko meatze batean aurkitutako hiru hizki iberiarrak), eztabaiden egoera beste maila eta egoera batera eraman dute.
Gaur egun sakon-sakonean dagoen eztabaidaren erreferentziak aldatzen ari dira, nahiz eta zaila zaigun aldaketa hori zehaztea edo definitzea. Sakon sakoneko eztabaida horretan euskararen jatorria, euskalduntze berantiarraren ustezko aipamenak eta euskara arkaikoak (hitz honi Luis C. Nuñez-ek ematen zion zentzuan) daude. Eta, horrekin bat eginik, euskararen hedapen historikoa eta historia-aurrekoa.
Kontutan izan beharrekoa da aipatutako euskalduntze berantiarraren teoria horietako batzuek eraketa guztiz ezberdina dutela Nafarroan eta Euskal Erkidego Autonomoan; esate baterako, Nafarroan euskalduntze berantiarra oinarritu nahi izaten da edo Iparraldetik edo EAEko lurraldeetatik etorri edo ekarri zela esanez; Araba-Bizkaian, berriz, Nafarroatik eraman zela esanez. Ezin da ahaztu Iruña-Veleiako aurkikuntzen benetakotasunaren etsaiak guztiz ahaltsuak direla eta haien helburuak lortzeko ez dutela inolako gupidarik eta mugarik eduki. Berdin izan zaie erakundeei, etorkizunari eta profesionalei kalte ikaragarriak egitea.
Batzar honetan ikerlari eta adituek eginen dituzuen ekarpen garrantzitsuen ondoan, nire gogoetek ez dute ez balio eta ezta ere sakontasun teknikorik. Baina abokatu eta politikaria naizenez gero, euskal jendartearen iritziari eta etorkizun ekonomikoari arreta eman behar zaiola uste dut eta iritzi horixe da zuengana helarazi nahiko nukeena. Zer da Iruña-Veleiako aurkikuntzez euskal jendarteak pentsatzen duena? Eta zer egin beharko genuke aurkikuntza hauen benetakotasuna edo egia eta garrantzia defendatzen dugunok? Zein da, beraz, erabili beharko genukeen estrategia komunikatiboa eta dialektikoa?
Nire ustez, gaur egun euskal jendartearen gehiengoak uste duena da Iruña-Veleiako aurkikuntzak, eta bereziki eta batez ere euskarazko idazkunak dauzkaten grafitoak, faltsuak direla. Gaztediari, hau da, 30 urtez beherakoei galdetzen badiegu zer dakiten edo zer pentsatzen duten Iruña-Veleian aurkitutako grafitoei buruz, esandako bi ideia horiek besterik ez dugu jasoko. Oso-oso handia da gai honetaz euskal gazteek –baita ikasle eta kulturaz jantziek ere- duten ezjakintasuna.
Esan bezala, kontutan hartzekoa da aurkikuntza hauen aurkarien ahalmena eta, batez ere, gaitasun komunikatiboa. Horrekin batera, ezin da alde batera utzi erakundeek erakutsi duten eta erakusten duten erantzukizun gutxia.
Bestalde, ez da erraza arazo honetaz neurri ezberdinetan eta harreman gutxirekin arduraturik gaudenontzat estrategia komunikatibo eraginkor bat asmatzea, partekatzea eta abian jartzea.
Baina agian horrexegatik gertatzen da inoiz baino garrantzitsuagoa aipatutako “Estrategia Komunikatibo” hori antolatzea. Hau da, helburuak, bitartekoak eta erabili beharreko argudioak sakonki zehaztea.
Helburu nagusia beti aldarrikatutakoa da; zera alegia, nazio-arteko aditu talde ospetsu baten eskuetan ardura jarri eta indusketa berriro hastea. Horretarako ezinbestekoa da, aldez aurretik, Iruña-Veleiako aztarnategiaren garrantzi kulturala eta ekonomikoa azaltzea; eta bigarrenik, grafitoen faltsutasunaren gezurra berriro gizarteratzea. Aurrekariak egon, badaude; esate baterako, Nafarroako Gobernuak ez ditu Irulegiko, Lantzeko eta Auritzeko indusketak eredu horren arabera kudeatzen. Are gehiago; kendu egin berri dio Nafarroako Unibertsitate Pribatuari orain dela 20 urte haren esku jarritako Santa Criz Eslabako aztarnategiaren araketa.
Bitartekoak aipatzean, berriz, eredu eta modu berriez ere ari gara. Bisita gidatuak, txostenak eta artikulu teknikoak beharrezkoak dira; baina, gainera, komunikabide berrietan erabiltzen diren bitarteko berriak ere ezinbestekoak bihurtu dira, baldin eta gainditu nahi bada egunkari eta aldizkari tradizionaletan ematen jarraituko duten ikuspegia.
Iruña-Veleiako aztarnategiaren aldeko argudioak betikoak eta jakinak dira… Baina, nire aldetik, ezin aipatu gabe utzi azken zortzi urte hauetan bi aldiz saiatu behar izan dugula Gasteizko epaitegietan salaketak jartzen, Iruña Veleian eskabadorak sartu eta txikizioak egiten hasi direlarik. Ez dugu lortu epaiketara iristea. Baina jakinaren gainean daude behar diren medio guztiekin defendatuko dugula euskararen, Euskal Herriaren eta nazio-arteko kulturaren ondare garrantzitsu bezain bitxia den Iruña-Veleia.
Eta bukatzeko, ahalegin honen historian biktima eta ikur den Eliseo Gil eta bere kideei elkartasuna eta aitorpena berretsi egiten diet.
