Turkia modernoak islam bakar eta homogeneo baten irudia eman du, baina hori ez da errealitatean gertatzen. Agintariek alevismoa beti sunismoaren forma heterodoxotzat hartu izan duten arren, aleviak islam xiitaren periferian kokatutako komunitate erlijioso bat dira. Baina gaia konplexuagoa da; izan ere, batzuek alevismoa erlijiotzat hartzen dute, eta beste batzuek filosofia, kultura edo bizimodu gisa. Bestalde, alevi batzuek beren burua musulmantzat jotzen dute, eta aldiz, beste batzuk ez dira inola ere Islamarekin identifikatzen. Horrek guztiak asko zailtzen du bere identifikazioa ulertzea eta definitzea talde-komunitate gisa.
Aleviek Ataturken Errepublika babestu zuten, bereziki bere laikotasunagatik, ofizialki onartuak izan ez ziren arren. Alevien artikulazio publikoa bera, lehen zantzuak 1960ko hamarkadan ikusarazi zirenak, berehala baldintzatu zuen 1970eko hamarkadako polarizazio politikoak, alevi askok ezkerrarekin konpromisoa hartu zutenean. 1980ko hamarkadaren amaieran, alevismo baztertu eta ezkutu horren agerpen eta artikulazio publiko masiboa egon zen, identitate kolektibo gisa. Alevismoaren biziberritze hau ez zuten dignatario erlijiosoek egin, baizik eta elite hezi berri batek, migrazioaren lehen belaunaldiak, sarri aurretik ezkerrarekin konprometitua egon zena. Eta belaunaldi hori saiatu da alevismoa aurkezten eta azaltzen, etenik geratu zen historia eta tradizioa erabiliz. Halarik ere, laster argi geratu zen alevismoaren definizioa bera oso eztabaidagarria zela.
Alevi nortasunaren konplexutasuna.
Gutxiengo gisa, alevi komunitateak funtsezko zailtasunak ditu definitua eta kategorizatua izateko. “Alevi” terminoaren pean Turkiako hainbat talde heterodoxo biltzen dira, duela gutxi arte, gurtza sinkretikoa, praktika espezifikoak eta tokiko tradizio ugari ezaugarri dituzten komunitate isolatuetan sakabanatuta zeudenak. Ez dago alevismoaren definizio argi eta mugaturik. Izan ere, autore batzuek fenomeno erlijioso huts gisa definitzen dute (Islamaren adar bat bezala, erlijio propio bat bezala, baita ateismoaren gorpuzkera bezala ere); beste batzuek, fenomeno politiko gisa (askapen eta erresistentzia filosofia batetik bizimodu toleranteraino joan daitekeena, demokrazia barne); beste batzuek, berriz, alderdi etnikoei dagokienez definitzen dute, elementu xamanistak (turkiarrak) edo zoroastrikoak (kurduak) nabarmenduz. Beraz, alevismoa eztabaidagai dago: fenomeno erlijiosoa, politikoa, etnikoa, kulturala? Horrez gain, identitate-muga eta -irizpide ezberdin horiei hainbat jarrera politiko lotzen zaizkie: batzuk Estatuan integratzearen eta diskurtso ofiziala (sintesi turko-islamikoa) onartzearen aldekoak dira; beste batzuek sistemaren aurkako erresistentziaren alde egiten dute; ez dira falta aniztasunaren bidezko aitorpena eskatzen dutenak edo sekularismoa bezalako balio kemalistak defendatzen dituztenak. Alderdi horiek guztiek itxura oso nabarreko alevismoa osatzen dute, eta, beraz, definizio-eremu oso anbiguo eta gutxi mugatua baldintzatzen dute.
Hala ere, gera gaitezen gehiengo handi batek onartutako definizio orokor honekin: “Alevi” termino kolektibo bat da, ezaugarri komun asko partekatzen dituzten talde erlijioso xiita ugari definitzeko erabiltzen dena, bereziki Alirekiko (Muhammaden lehengusua eta suhia) eta bere familiarekiko errespetu handia duena. Beraz, Jainkoak, Mohamedek eta Alik osatutako hirutasuna gurtzea dute ezaugarri, eta horrek asko hurbiltzen du alevismoa hamabi imamen doktrina xiitara.
Alevi zeremonia cemevi batean. Ataturk, Haci Bektas Veli eta imam Aliren argazkiak agertzen dira (ezkerretik eskuinera)
Praktika erlijiosoei dagokienez, aleviak ez dira meskitetara joaten, euren gurtza lekuetara baizik, “Cemevi” deituak. Bestalde, euren maisu izpiritualak “dede” deituak dira, ez imamak. Aleviek ez dituzte Islam sunitaren zenbait agindu zorrotz konplitzen: alkohola kontsumitzea onartzen da eta ez dute Ramadango baraualdia betetzen. Halaber, hastapeneko zeremonietan alkohola edaten da musika eta dantza erritualekin. Gainera, aleviek genero-berdintasuna babesten dute eta emakumeak liturgietan eta zeremonietan inplikatzen dituzte. Izan ere, xiita edo sunita meskitetan ez bezala, ez dago genero bakoitzarentzako espazio bereizirik tenpluen barruan, eta emakumeak zein gizonak arduratu daitezke komunitatearen otoitza zuzentzeaz.
Erakunde-ikuspegitik, alevi erlijioa ez da gutxiengo erlijiosotzat hartzen (kristauak, armeniarrak edo juduak ez bezala). Nahiz eta Sèvresko Itunean (1920) aleviei aitorpen promesak eskaini, hauek ez ziren bete, eta, ondoren, Lausanako Itunean (1923) baliogabetuak izan ziren. Ordutik, aleviek gutxiengo aberrigabe gisa aurkitzen dute euren burua, eta besteek, de facto, Turkiako musulmanen % 99ren parte bezala hartzen dituzte, euren eguneroko errealitateak zalantzan jartzen duen arren. Xiismoarekin duten loturagatik eta bere berezitasun sinkretikoagatik, aleviak, Otomandar Inperiotik heretiko edo traidore bezala hartuak izan dira (suniten aldetik), eta, beraz, sistematikoki sarraskituak.
Etnolinguistikaren ikuspegitik, hiru talde bereizten dira: 1-Turkiera hiztunak dira guztien talde nagusia (3/4 inguru). Landa-exodoa baino lehen, Anatolia Erdialdean (Kayseri-Sivas-Divrigi triangeluan) eta Ogbektas eta Ankararen inguruan bizi ziren. 2-Kurduera hiztunak Tunceli, Erzincan eta Kars eskualdeetan bizi dira (Turkiako kurduen herena alebia dela uste da). 3-Arabiera hiztunak (“nusayris”) herrialdearen hegoaldean, Adanan eta Iskenderun eskualdean bizi dira batez ere; gutxi dira, Turkiako alevirekin lotura gutxi dute eta Siriako alauitengandik gertuago daude.
Gaur egun, globalizazio-testuinguru honetan, alevismoa ez da jada bere jatorrizko Anatolia historikora mugatzen, Turkiako eta Europako hiri handietan ere badago. Alevi biztanleria Turkiako gutxiengo erlijiosorik handiena da, eta Erdialdeko Anatolian kontzentratzen da nagusiki. Eremu hau Çorum hiritik (mendebaldean) Mus hirira (ekialdean) hedatzen da. Datu demografikoen arabera (2014), Turkiako biztanleriaren % 20 alevia da, gutxi gorabehera 15 milioi pertsona, horietatik 2/3 turkiar etniakoak eta 1/3 kurduak. Alevi gehienak Turkiako Errepublikan bizi dira, baina Balkanetan ere alevi talde handiak daude, diaspora komunitateak mendebaldeko Europan, batez ere Alemanian (500.000 inguru) eta Austrian (60.000). Austrian, aleviak, ofizialki, Islam sunitatik bereizitako talde erlijiosoa bezala aitortuak izan dira.
Aurrekari historikoak
Aleviak Islamaren adar ez ortodoxoetako bateko fededunak dira. Haji Bektash Veli mistikoaren irakaspenek eragin handia izan zuten alevi komunitatearen eraketan. Bere filosofia gizaki guztienganako errespetuan, apaltasunean eta ekitatean oinarritzen zen, Jainkoarenganako maitasuna frogatzeko modu gisa. Ez zen teologoa izan, ez zuen ikasketarik egin inongo madrasatan; aitzitik, bere ezagutzak bere bidaien bidez eskuratu zituen, sufí kofradia ezberdinekin harremanetan jarriz, baita bere tribu turkomanoaren tradizio xamanikoetatik jasotako herentziaren bidez ere. Izan ere, jende arruntarengandik gertuago egon zen beti Islamaren legeko doktoreengandik baino.
“Alevi” terminoaren erabilera, XX. mendearen hasieran ezaguna eta ohikoa bihurtu zen, antzinako “Kızılbaş” hitza ordezkatuz. Izen hau (Kızılbaş) XV. mendean agertu zen eta “ilegorria” esan nahi zuen, hamabi tolestura zituen txapel gorri bat erabiltzen zuten gerlari politiko-erlijiosoen buruko aipatuz (tolestura bat, xiiten hamabi imanetako bakoitzari erreferentzia eginez).
“Kızılbaş mugimendua” Anatolian XI. mendetik aurrera izan ziren garapen sozial, politiko eta erlijiosoei aurrera emandako erantzuna izan zen. 1071n, Alp Arslan seljuktar sultanak, Erroman VI. Diogenes bizantziar enperadorea garaitu zuen Mantzikert hiritik gertu, ekialdeko Anatolian, Anatoliaren zatirik handienean bizantziar domeinua amaitu zuena. Ekialdeko muga, honela, etorkin oldeetara ireki zen, horietako gehienak turkomandar nomadak.
XIII. mendearen lehen erdian, immigrazio honek bultzada berri bat jaso zuen mongoliarrak mendebalderantz mugitzen hasi zirenean, talde nomadak ez ezik, Iran eta Khorasan hirietako biztanleak ere Anatoliako selyuktar hirietan babesa bilatzera behartuz. Horien artean, Haji Bektash zegoen (Anatolian bizi izan zen 1209 eta 1271 artean), mongoliar konkista hauetan bere jaioterria uztera behartua izan zen khorasandar etorkin talde batekoa zena. Denbora gutxian, polaritate bat garatu zen biztanleria sedentarioaren eta euren tribu sistemaren autoritatea bakarrik onartzen zuten (beraz, errebeldeak ziren) talde nomaden artean. Polaritate hau erlijioan ere nabarmena zen: biztanle sedentarioetan, Islam sunita “ortodoxoa” nagusitzen zen; talde nomadek, islamaren forma ezberdin samar bat praktikatzen zuten, zenbait derbitxe ibiltari karismatikoren eraginpean zegoelarik, horietako asko, Erdialdeko Asiatik etorritakoak eta ordena mistikoetakoak zirenak. Derbitxe hauek, euren doktrinetan, islamiar aurreko turkiar sinesmen xamanikoen ezaugarri asko ez ezik, beste erlijio batzuen ezaupideak ere sartu zituzten, manikeismoa eta budismoa kasu. Mistiko hauek eragin nabarmena izan zuten nomaden artean, sozialki baztertuak eta azaletik soilik islamizatuak zeudenak. Eragin honek, nomadak, gobernu zentralarekin ez ezik, larreen aprobetxamenduagatik landa-biztanle sedentarioekin ere gatazka kroniko batera eraman zituen. Garai horretan, praktikatzen zuten Islama oraindik ezin zen argi eta garbi “sunita” edo “xiita” bezala bereizi. Islam-mota bat zen, idatzizko kulturatik urrun zegoena, eta mirariekiko fedea, santuekiko gurtza eta hileta-gurtza zituen ezaugarri. Halarik ere, Alirekiko begirune eta benerazio bereizgarriak, inguru xiitekiko nolabaiteko kidetasuna adierazten zuen.
Rûmgo Sultanerriaren gainbehera, mongoliar eta emirerri txikien basailua.
XIII. mendean, mongoliarrek Anatolia inbaditu zuten, Rum Seljuk sultanerria kolapsatuz eta Anatolia turkiar emirerri txikietan zatitzea eraginez. Zenbait “xekek eta babek” altxamendu sozial-iraultzaileak gidatu zituzten, eta horiek eragin handia izan zuten Kızılbaş mugimenduaren garapenean. 1240an Baba Ilyas derbitxe karismatikoaren matxinadak Anatolia osoa astindu zuen. Seljuktarrek, azkenean, Ilyas garaitu ahal izan zuten, baina, matxinadaren ondorioz hain ahulduta geratu zirenez, mongoliarrek garaitu zituzten Köse Dayko guduan, 1242an.
XIV. eta XV. mendeetan indar handiz hazi zen Safavidarren ordena berria, 1301ean sortu zena Ardabil hirian (Irango iparraldea). Safavid ordenak, pixkanaka, ultra-xiismoaren elementuak hartu zituen, eta honekin erabat aldatu zen, mugimendu islamiar herrikoi, mistiko eta apala izatetik ordena erlijioso militantea izatera pasa zelarik. Etengabe hazi zen, gerlari erlijiosoen armada militante bat eratu zuten, eta, egoera politikoak egokiak izan zirenean, Persia konkistatu eta Ismail Irango Sha koroatu zuten 1501ean, xiismoa erlijio ofizial bezala ezarriz. Kizilbashek eta euren misiolariek, otomandar suniten aurkako matxinada mezu bat zabaldu zuten Anatolian, Ismail, espero zen “Mahdi” zena zela esanez, eta Anatolia, otomandarren eta safaviarren arteko gerra luze baten eszenatoki bihurtu zen.
XVI. mendeko lehen hamarkadetan, Kizilbashdarren matxinadek Anatolia astindu zuten. Horietako handiena, bere burua Mahdik adierazi zuen Sahkuluren iraultza izan zen, Safaviden aldeko jarraitzaile ugari mobilizatu zituena eta otomandarrak zenbait gudutan garaitu zituena; baina 1511n Sahkulu hil zuten. Bayezid II.a otomandar sultanak eta bere seme Selim I.ak (1512-1520), gupidarik gabe erreprimitu zituzten Kizilbashdarren matxinadak. Selimek Ismail, Irango Shah, garaitu zuen Çaldiran guduan (1514), Anatolia ekialdean, eta harrezkero otomandar-irandar muga finkatuta geratu zen, gaur arte ia aldatu ez dena. Honek, Irandik Anatoliara muga zeharkatzen zuten Kizilbash taldeen etengabeko joan-etorriari amaiera eman zion. Otomandarren erreakzio gogorrak eta safavidar sultanek xiismo “ortodoxorantz” zuten joera mailakatuak bereizi zituzten kizilbashdarrak euren lidergo safavidar izpiritualetik eta, azkenean, isolamendura eraman zituzten.
XVII. mendearen hasieran, urruneko eskualde menditsuetara erretiratu ziren, gobernu zentralarekin harremanak eta balizko gatazkak saihestuz. Denbora horretan beren antolamendu sozioerlijiosoa garatu zuten, endogamia praktikatzen duen eta estatuarekiko eta bere erakundeekiko harremana saihesten duen gizarte itxi bihurtuz.
Alderdi politiko bakarreko Errepublika kemalista (1923-1946)
- mendearen hasieran, isolamendu- eta marjinazio-aldi luze baten ondoren, alevien egoera aldatu egin zen. “Ittihat ve Terakki Cemiyeti” (Batasun eta Aurrerapen Batzorde)-koGazte Turkiarren nazionalismoak, bigarren aldi konstituzionalean (1908-1918), aleviak “benetako Islam turkiarraren” ordezkariak zirela adierazten zuen. 1919an, Lehen Mundu Gerraren ondoren, zatitutako Otomandar Inperiotik geratzen zena, eta etorkizuneko Turkiako Errepublikaren lurraldea izango zena, gatazka irabazi zuten potentziek zatitua eta okupatua geratu zen. Erresistentzia nazionalista, Mustafa Kemal Atatürkek zuzendua, ipar-mendebaldean elkartu zen, independentzia gerra hasiz. Aleviek ere bat egin zuten gerrarekin, turkiar liderrak aldarrikatzen zituen balioek erakarrita, hala nola laikotasuna, errepublikanismoa eta genero berdintasuna.
Turkiarrak garaile atera ziren inbaditzaileen aurkako borrokatik eta 1923an Errepublika aldarrikatu zen. Bere aldarrikapenaren ondoren, Kaliferria eta Sharia abolitu ziren 1924an. 1928ko konstituzioak laikotasuna ofizialdu zuen Turkiako Errepublikak islamari estatu-erlijio gisa uko eginez. Hala ere, Atatürk, alevi komunitatearen laguntza potentzialaren balioaz jabetzen zen, alebi askok, Atatürk, garai hartako Mahditzat hartzen baitzuten. Aldi berean, aleviak, islamiar aurreko jatorrizko turkiar tradizioen zaindari bezala ez ezik, antzinako turkiar erlijioen elementu xamanikoen kontserbatzaile bezala eta benetako turkiar Islamaren balioen atxikitzaile bezala ere ikusten ziren.
Baina nazionalismo turkiarrak, kultura politikoaren elementu nagusiak, alevismoa erabat baztertu zuen. Nazionalismo turkiarra bi erregistrotan oinarritzen zen, bata konstituzionala, derrigorrezkoa beraz, bestea ez ofiziala baina azpikoa, biak izaera unanimistakoak (ahobatezko jarrerakoak)
A-Lehena, kemalismoaren “sei gezi”-ei dagokiena da: 1-Nazionalismoa, nazio turkiarra herrialdearen entitate legitimo bakartzat ezartzen duena. 2-Errepublikanismoa, “itun politiko”-aren esparru instituzionala finkatzen duena. 3-Populismoa, sistema politikoa herri abstraktu batean errotzen duena. 4-Estatismoa, estatuari subiranotasun nazionalaren adierazpen metahistoriko gisa ohore-lekua ematen diona. 5-Laikotasuna, gizabanakoei beren sinesmenen askatasuna bermatzen diena. 6-Erreformismoa, erakunde eta kontzeptu tradizionalen ordez erakunde eta kontzeptu modernoak ezartzea eskatzen duena (hau da, mendebaldeko zibilizazioari atxikitzeko prozesu bat).
Kemalismoa. Atatukek sortutako Cumhuriyet Halk Partisi-CHP (Herriaren Alderdi Errepublikanoa)
B-Bigarrena, Ziya Gökalp (1876-1924) “Batasun eta Aurrerapen Batzorde”-ko ideologo nagusiaren lana izan zen, gizarteak bete beharreko hiru arau-helburu ezartzen dituena: turkifikazioa, islamizazioa eta modernizazioa. Kemalismoa, neurri handi batean, eredu honetan oinarritu zen. Izan ere, erabat mantendu zituen “turkifikazio” eta “modernizazio” helburuak; erlijioari dagokionez, Ataturkek (bere laikotasunarekin) “Batasun eta Aurrerapen Batzorde”-ak baino politika indartsuagoa hartu zuen, baina, honek ez bezala, erreferentzia erlijiosoetara jo zuen beti boterearen legitimazio iturri bezala. Hitzaren zentzu zuzenean erlijio bihurtzerik ez zegoenez, kemalismoak islam sunita nazioko erlijio lehenetsi bezala hartzera behartu zuen.
Kultura politikoaren bi iturri horiek “nahitaezko adostasuna” sortu zuten Turkian sinbolo nazionalisten eta nazioaren ikuskera unanimista mehatxatzen duten gaien inguruan (esaterako, arazo kurduak, armeniarrak eta ziprearrak). Laburbilduz, esan daiteke nazionalismoa eta laikotasuna, modernizazio-tresnatzat hartuta, erregimen kemalistaren zutabeak direla. Baina, “nahitaezko adostasuna” sortzearekin batera, herrialdeko biztanleriaren sektore garrantzitsuak baztertzen eta atzeratzen dituztela.
– Nazionalismo kemalistak, identitate bakar bat, turkiarra, eta hizkuntza bakar bat, turkiera, aldarrikatzean, Estatuaren oinarri bakar gisa, beste batzuk kanporatu eta ukatu egiten ditu. Bestalde, Göpalen turkifikazioak, turkiarrak ez diren taldeen (kurduak, armeniarrak, greziarrak) ezberdintasun kultural eta baliabide sinbolikoei zilegitasun oro ukatzean, herri hauek behin betiko baztertzen ditu.
– Laikotasun kemalista ez da laikotasun zorrotza, hau da, ez da Estatuaren eta erlijioaren arteko bereizketa garbi eta zehatza. Errepublika sortu zenetik, Islamak nortasun nazionalaren eraketan paper garrantzitsua jokatu zuen. Ataturk jakitun zen oso garrantzitsua zela islama turkiartasunarekin aliatzea: “Turkiarrak eta musulmanak garenez, denok izan gaitezke eta izan behar dugu laikoak”. Turgut Özal lehen ministroak berretsi zuen: “Estatua laikoa da, baina nazioa ez”. Egia esan, estatu turkiarra nazionalismo sekular batek bultzaturik eraikiko zen, non teorikoki politikoa eta erlijioa bi eremu ezberdinetan banatuta egongo liratekeen, baina praktikan ez zen horrela izan, erlijio guztiek ez bailukete errespetu bera izango.
Mustafa Kemalen helburua ez zen erlijioa desagerraraztea, jakitun baitzen erlijioak eraiki nahi zuen estatuko biztanle askorentzat zuen garrantziaz. Beraz, erlijioa estatu aparatuaren kontrol burokratikoaren menpe jarri nahi izan zuen, horrela, zerotik abiatuta nazio kontzientzia eratzeko bere helburura egokituz. Horretarako, Ataturkek “Diyanet” (Erlijio Gaien Direktorioa) izeneko erakundea sortu zuen, kristauak eta aleviak baztertuak izan zirelarik. “Diyanet”-ek ez zuen errepublika berriaren erlijio-aniztasun ordezkatzen; aitzitik, gehiengoaren islam sunita ezartzen zuen, fedearen egiazko bertsio eta adierazpen gisa. Horrela, sunitak ez ziren komunitateak, horien artean aleviak, erabat baztertuta geratzen ziren, eta euren nortasun kulturala zapaltzera eta izkutatzera behartuta zeuden, sunitzat joz, eremu publikoan turkiar nazioko kide berdin bezala tratatuak izan nahi bazuten.
Beraz, islamizazioak musulmanak ez direnak naziotik kanpo uzten ditu, baina alevien espezifikotasuna ere ukatzen du. “Sekularismo positibo” horrek aleviei berehala eragingo die. Izan ere, 1925ean, Turkiako Parlamentuak, ermandadeak ezabatu zituen lege bat onartu zuen, honela, gizarte antolaketaren bektore boteretsu bat eta alevien kultura eta erlijio baliabideen zati handi bat suntsituz.
Une horretatik aurrera, aleviak, ordura arte oso jazarpen mota ezberdinak jasan zituztenak, diskriminazioa pairatzen hasi ziren maila askotan. Adibidez, oso zaila zen burokrazia edo armadako postu garrantzitsuetan aleviak aurkitzea. Eta, jakina, ikastetxeetan egiten zen erlijio-heziketa sunita zen soil-soilik. Gainera, kleriko sunitek eta euren meskitek soldatak eta estatuaren finantziazioa jasotzen zituzten, alevi komunitateek sekula izan ez zuten pribilegioa, hauen gurtza guneak, cemeviak, ez baitziren halakotzat hartzen.
Estatu errepublikarrak aleviak menderatzeko eta asimilatzeko izan zuen adierazpenik bortitzena Dersim probintzian 1935 eta 1938 artean egindako estatu-errepresioa izan zen. Otomandar Inperiotik probintzia errebelde bezala ezagutua, turkiar errepublika gazteak, laster adierazi zuen Dersimen irredentismoari amaiera emateko nahia. 1930eko hamarkadaren erdialdean, kurduen (eta, beraz, neurri handi batean, alevien) zenbait matxinada buruzagi tribalek gidatu zituzten, errepublikaren lehen urteetan gertatu ziren beste altxamendu irredentista batzuen ondoren. Turkiako Estatu zentralaren eta tribu kurduen arteko harremanek tentsio handia izan zuten errepublikaren lehen urteetatik.
Baina harreman hondatu hauetatik haratago, Dersimgo altxamenduaren berehalako arrazoia, tokiko eliteek “birkokatze Legearen” aurrean gorpuztutako erresistentzian zetzan. Lege hau 1934ko ekainaren 13an onartu zen eta Ankarak asmatu zuen plan baten parte zen, fidagarritzat jotzen ez zituen probintzietako herri leialak finkatzeko. Dersimgo eskualdean lege honen aurkako erresistentziaren aurrean, Ankarak operazio militar handiak egin zituen 1937-1938 urteetan zehar, eskualdeko biztanleei diziplina indarrez ezartzeko, 80.000 hildako eta milaka erbesteraturen emaitzarekin. Ondoren, gobernuak probintzia itxi zien atzerritarrei 1966ra arte, eta ia inbertsio publiko eta pribatu guztiak blokeatu zituen. Eskualdearen izena aldatu egin zen eta “Dersim” izatetik “Tunceli” (turkieraz “brontzezko eskua” esan nahi du) izatera pasa zen.
Errepublikaren lehen hamarkadetan, herri kurdua protagonista duten hainbat altxamendu izango dira, autodeterminazioa eta estatu propioa eratzea eskatzen dutenak. Kurdu-alevi askok parte hartuko dute matxinada horietan, eta horrek, hurrengo hamarkadetan zehar, diskurtso hegemoniko kemalistak aleviak kurduekin parekatzea ekarriko luke, horrela, lehenen aurkako erasoak justifikatuz. Nazionalismo kemalistak turkiar identitate etnikoaren inguruan duen artikulazio indartsuak, kurduak, herri atzeratu eta iluntsutzat hartzea baldintzatzen du, edo, kasurik onenean, turkiartzat hartzen diren arren, turkiarrak izango dira, bai, baina turkiarrak beren turkiartasuna ahaztu dutenak eta berriz hezi behar direnak. Horrek guztiak azaltzen du aleviak markatzeko erabili zuten estigma.
Soldadu turkiarrak eta Dersim eskualdeko biztanleak. Turkiako beste leku batzuetara erbesteratu zituzten 1938an.
Nolanahi ere, Errepublika kemalistaren garaian, aleviak osagai “toleratua” izatetik gutxiengo ukatua eta baztertua izatera pasa ziren. Orain ere, aleviek, Turkiako estatuari, Dersimgo sarraskia aitortzea eskatzen diote, baita Diyaneti, gutxiengo erlijioso bezala aitortzea ere. Alevi taldeak bere historiaren lehen aitorpen-ikurrak lortuko ditu: 2011ko hitzaldi batean, Recep Taryyip Erdogan Turkiako lehen ministroak Estatuaren izenean barkamena eskatu zuen Dersimgo ekitaldiengatik.
Otomandar Inperioaren garaitik “heretikotzat” jotzen ziren alebiak, ezin ziren Liburuaren Herriaren estatus pribilegiatuaz baliatu (Inperioko kristauak eta juduak bezala). Baina endogamiak eta isilpeko gurtzaren praktika legitimatzen zuen sinesmen sistema batek, bere ugalketa ziurtatzea ahalbidetu zioten, bereziki landa eremuetan. Alevismoak, etsaitasunezko ingurune batean bizirauteko ahaleginean, “isilbidezko kontratu” baten bidez kudeatu zituen zentroaren eta Otomandar periferia ugarien arteko harremanak. Gainerako erkidegoekiko harremanei dagokienez, sunitak bereziki, Otomandar munduaren zati handi batean ikusten diren arbitraje- eta mendekotasun-mekanismoen bidez maneiatzen ziren.
Mekanismo hauek erregimen kemalistan jarduten jarraitu zuten, eta Dersim eskualdeko aleviei soilik ezarri zitzaizkien neurri hertsatzaileak. Turkia osoan disimulu-jokoa inposatzean eta baliabide politiko eta sinbolikoengatik edozein lehia debekatzean, botere kemalistak alevi komunitatearen estatusa “izoztu” egin zuen gizartean.
Tunceli (Dersim) hiria gaur egun. 25.041 biztanle ditu, eta ia denak alevi erlijioaren jarraitzaileak dira.
Kemal ondoko Turkia (1946-1960)
“Glaziazio” hori, tokiko gatazkak arautzen zituen gizalege-kodea zena, sakon aldatu zen 1946ko aniztasun politikorako trantsizioarekin. Alderdi aniztasunak ez zituan joko-arauak aldatu (unanimismo kemalistaren “sei geziak”, Armadaren eta Estatuaren nagusitasuna), baina baliabide material eta sinbolikoen inguruko lehia ahalbidetzen zuen. 1950eko hamarkadatik aurrera, gehiengo sunitak alderdi politikoei ezartzen zizkien erreferentziak onartuz bakarrik lor zitekeen legitimazio politikoa. Turkia aldakor honetan, landa exodoak panorama demografikoa nahasi zuen eta botereak monopolizatutako irudikapen-sistema zaharkitu egin zen. Arbitraje- eta kudeaketa-mekanismo tradizionalak, otomandar administrazio tradizionaletik jaso eta Turkia kemalistan oraindik bizirik zeudenak, lehiak baliabide ekonomiko, politiko eta sinbolikoengatik izan zuen eraginaren ondorioz lehertu ziren. Horren ondorioz, ordura arte eramandako estalki publikoa hausteko aukera ireki zen, alevi problematika ezkutua ikusgarri bihurtzeko, bere gordintasun osoan, Turkiaren iritzi publikoaren aurrean.
Alebismoa, batez ere ordura arte landatarra zena, gero eta hiritarragoa bihurtzen da, eta horrela lehen baztertuta zeuden baliabideen banaketan parte hartzeko espazioak irabazten ditu. Hain zuzen ere, alevien isolamendu fisikoa amaitu egin zen errepideak hobetzeari, komunikazio modernoak garatzeari eta haur guztientzako derrigorrezko doako hezkuntzari esker. Alevi asko, euren herrixkak utzi eta hirietara joan ziren. Hiritartze horrek eta haren ondoriozko sekularizazioak mendeetako antzinatasuna zuten erakunde sozio-erlijiosoak desegitea ekarri zuten. Aleví komunitatea, Turkiako biztanleriaren bosten batean estimatua, hautesle garrantzitsua da edozein alderdi politikorentzat, bere konfiantza eta botoak irabazteak maila nazionalean boterea lortzea errazten baitu. Hala ere, diskurtso pro-sunita bat beste pro-alevirekin konbinatzea zaila da eskualde mistoetan, alevi-sunitan. Alderdi politikoek, bereziki eskuinekoek, berariaz sunitak diren diskurtsoa eta botere-praktikak hartzen dituzte. Horrela, Estatuak esparru erlijiosoan egindako inbertsio izugarriak (meskitak edo eskolak eraikitzea 1950eko hamarkadatik) talde sunitarentzat bakarrik dira onuragarriak, eta, horrela, gai konfesionala arazo bihurtzen da. Baldintza hauetan, 1920-1960 aldiko Anatoliako mosaikoak ezin zuen lehen bezala jarraitu.
Adnan Menderes, alderdi anitzeko demokrazia Turkiara eraman zuen lehen politikaria
Nolanahi ere, alevi komunitateak ez zuen jarrera bateratua hartu XX. mendearen bigarren erdiko eraldaketen aurrean. Komunitate barruan eragile eta estrategia ezberdin ugari sortu ziren. Hala ere, aniztasun politikorako trantsizioarekin hasten zen prozesuak pixkanaka erradikalizatzera zeraman. 1946tik 1957ra bitarteko lehen hauteskunde pluralistetan, aleviek, nahiz eta CHP (Herriaren Alderdi Errepublikanoa, Mustafa Kemalen garaiko alderdi bakarra) alderdiarekiko begikotasuna izan, Adnan Menderesen Alderdi Demokratari eman zioten botoa, azken finean boterea lortu zuena. Nahiz eta lehen praktika zalantzagarriak izan, hala nola Santa Sofia eliza meskita bihurtzea, erlijio-kulturari (sunita, jakina) eta ezagutza moralari buruzko ikastaroak ia derrigorrezkoak izatea eta 5.000 meskita berri finantzatzea, aleviek oro har Alderdi Demokrata babestu zuten 1950eko eta 1954ko hauteskundeetan.
Adnan Menderesen gobernua (1950-1960) oso ezaguna izan zen hasieran, Islamari jarritako murrizketak erlaxatu zituen eta etengabeko goraldian zegoen ekonomia mantendu zuen. Hala ere, 1950eko hamarkadaren bigarren erdian, ekonomiak behera egin zuen eta gobernuak disidentzia mugatzen zuten zentsura-legeak ezarri zituen. Ondorioz, inflazio altuak eta zor handiak eragin zioten gobernuari. 1957ko hauteskundeetan, aleviak Alderdi Demokratatik aldendu ziren, legitimazio iturri gisa erreferentzia erlijiosoak gero eta gehiago erabiltzen zuelako. Hauteskunde hauetan, alevi geheienek CHPren alde bozkatu zuten, sinbolismo kemalista eta zentro-ezkerreko diskurtsoa uztartzen dituena.
1960ko maiatzaren 27an, Cemal Gürsel jeneralak estatu kolpe militar baten buru izan zen, Celal Bayar presidentea eta Menderes lehen ministroa kargutik kenduz. Hemendik aurrera, etorkizun egokiagoa hautematen da, arriskutsuagoa ere bai, alevi komunitatearen garapenerako.
https://busturianaiak.home.blog/2021/07/17/aleviak-1-turkiako-gutxiengo-erlijiosorik-handiena/
