Musa Dagh (Moisesen Mendia) Turkiako Hatay probintzian dagoen 1355 metroko mendi bat da. Skenderunen hego-mendebaldean dago, Mediterraneoaren ipar-ekialdeko kostaldean, Antakyatik 25 km mendebaldera, Ziliziako Armenia Txikia historikoan. 1915ean Musa Dagh genozidioaren aurkako erresistentzia arrakastatsu baten kokalekua izan zen, Franz Werfel inspiratu zuen gertaera bat, “Musa Dagheko berrogei egunak” eleberria idazteko.
Gertaera historikoak
1915eko uztailaren 30ean, Musa Dagh inguruko sei herritan (Yoghonoluk, Azir, Hadji Habibli, Vakef, Bitias, Kheder Beg eta Keboussijé) bizi ziren armeniarrek Turkiako agintarien deportazio agindua jaso zuten. Ondoko herrixkek, Orontes ibaiaren beste aldean, lehentxeago erabaki zuten erokeria izango zela aurre egitea eta seguruagoa deportazio-agindua betetzea. Musa Dagheko jendeak, aldiz, honako bi arrazoi hauengatik aurre egitea erabaki zuen: lehenengo arrazoia, gertu dagoen Zeitun hiritik, Dikran Andreasian artzain protestantea iritsi izana izan zen, turkiar miliziek armeniarrak atxilotu eta ekialderantz joatera behartu zituztenean Zeitunen gertatutako ankerkerien lekuko izan zela adierazi zuena. Bigarrena zen Musa Daghen aukera bat zegoela, oso txikia bazen ere, ingurutik igaro zitekeen atzerriko itsasontzi batek ikusi eta erreskatatu ahal izatea. Beraz, menderatze, tortura eta heriotza patuaren aurrean, bere erantzuna desobeditzea eta etsaiaren aurkako erresistentzia antolatzea izan zen.
Movses Ter Galustyan buruzagi komunitarioak mendietan erresistentzia plan bat diseinatu eta zuzendu zuen. Bost mila armeniar inguruk, gizon, emakume, zahar eta haurrek, beren ondasun guztiak, elikagaiak, animaliak eta defentsarako balio zezakeen guztia bildu zituzten, eta ahalik eta ondoen bizirauteko prest agertu ziren. Turkiako indarren erasoak etengabeak izan ziren, baina autodefentsa gogorra izan zen. Setioaren amaieran, 250 armeniar eta 4000 zibil inguru geratu ziren, militarki ongi hornitutako milaka soldadu turkiarren indar erregular bati aurre eginez. Baina isolatuak izan baino lehen, defendatzaileek kanpoko munduko aliatu posibleei mezuak bidaltzea lortu zuten (Lehen Mundu Gerraren bigarren urtea zen, Turkia Alemaniarekin aliatu zen urtea) eta bi pankarta handi zabaldu zituzten itsas labarretan. Batek “Kristau larri!” idatzia zuen. Besteak gurutze gorri handi bat zeraman.
Musa Dagh
1915eko irailak 14an, Musa Dagheko setiotik bizirik irten ziren 4000 lagun inguru, Mediterraneoko hirugarren ontzidi frantziarrak erreskatatuak izan ziren eta Port Said (Egipto) hirira eraman zituzten. Bizirik atera zirenak Egipton, Libanon eta Sirian finkatu ziren, gerra amaitzean gehienak euren jatorrizko herrietara itzuliz. Ter Galustyan mediku gisa trebatu zen eta Libanon pertsona errespetatua bihurtu zen, 99 urte zituela hil zelarik. Hilabete eta erdi iraun zuen armeniarraren tragedian gertatutako amaiera zoriontsu bakarra izan zen.
Nolanahi ere, Musa Daghek inflexio puntu bat markatu zuen armeniarren historia modernoan, bereziki 1915-1923ko genozidioa eta diasporaren sorrera hartzen dituen garaian. Musa Dagheko erresistentzia arrakastatsua, genozidio armeniarraren kapitulu atipiko bat izan zen, baina, hain zuzen ere, horregatik, ekitaldiak toki garrantzitsua hartu zuen Armeniako historia nazionalean.
1932an inguru horretan bizi ziren armeniarrek monumentu bat eraiki zuten mendiaren tontorrean, 1915ean gertatutako erresistentziaren epopeia gogoraraziz. Lehen Mundu Gerra amaitzean Otomandar Inperioa zatitu ondoren, Hatay probintzia, Musa Dagh dagoen tokia, Frantziako Babesletzaren pean mantendu zen.
Movses Ter Galustyan
1939ko ekainaren 29an, Frantziak eta Turkiak akordio bat sinatu zuten, Hatay probintzia berriz ere turkiarren esku uzteko. Emaitza armeniar horietako asko inguruko herrialdeetara emigratzea izan zen. Libanon, Anjar hirian, Musa Dagh-etik etorritako egoiliar komunitate bat sortu zen, eta, gaur egun, hiri hau, Musa Dagh herri bakoitza gogorarazten duten sei barrutitan banatuta dago.
Orain, Vakifli izeneko herri bat baino ez dago Musa Dagheko lurraldean, armeniar populazioa duena, non gaur egun 140 armeniar bizi diren. 1980ko kolpe militarraren ondoren, Musa Dagheko heroien monumentua suntsitua izan zen. Vakifliko egoiliarrek euren etxeetan jarraitu zuten euren eguneroko bizitzarekin, 1997an herriko eliza armeniarra berreraikiz. Gaur Vakiflik “Turkian zutik geratzen den herri armeniar bakarra” ezagutzera hurbiltzen diren turistak jaso ohi ditu.
Musa Dagh. Kanpamendu armeniarraren kokapena.
Franz Werfel eta “Musa Dagheko berrogei egunak” eleberria
1933an Franz Werfel jatorri juduko idazle austro-txekiarrak idatzitako “Musa Dagheko berrogei egunak” eleberriari esker ezagutu ziren gertakariak. Werfel Pragako familia aberats batean jaio zen, garai hartan oraindik Habsburg Inperioan. Helduarotik lagun talde bateko kide zen (Franz Kafka, Max Brod, Ernst Deutsch eta Willy Haas), Vienako Cafe Arco ospetsuan aldizka biltzen zena. Alma Schindler katolikoarekin ezkondu zen, Gustav Mahler musikagilearen alarguna eta Oskar Kokoschka artistaren maitale ohia. 1926an, Werfelek Austriako Zientzien Akademiaren Grillparzer saria jaso zuen. 1920ko hamarkadaren amaieran, Werfel alemaniar eta austriar literaturako idazle garrantzitsu eta ospetsuenetako bat bihurtu zen, eta jada biografia kritiko oso bat merezi izan zuen. 1930ean Ekialde Ertainera egindako bidaia batek eta errefuxiatu gosetuekin izandako topaketa batzuek inspiratu zuten “Musa Dagheko berrogei egunak” eleberria, Otomandar gobernuak burututako genozidio armeniarrari buruzko mundu mailako arreta piztu zuena.
Werfelek gai honi buruzko hitzaldiak eman zituen Alemania osoan. Das Schwarze Korps egunkari naziak “armeniarren aurka egindako ustezko izugarrikeria turkiarren propagandista” gisa salatu zuen. Egunkari berak, genozidio armeniar eta ondorengo genozidio juduaren arteko lotura bat iradokiz, “Ameriketako Estatu Batuetako juduak kondenatu zituen Werfelen liburuaren salmenta bertan sustatzeagatik”. 1938ko udaberrian, Werfel eta Alma Parisen bizi izan ziren, eta 1940ko hasieran, bikoteak, azkenean, Europatik alde egitea erabaki zuen.
Franz Werfel eta bere emazte Alma
Genozidio armeniarra garatzen ari zen garaian Otomandar Inperioaren aurka Musa Daghen gertatutako armeniar talde handi baten matxinadaren interpretazioa da eleberria. Werfelek altxamendua eta bere pertsonaiak dramatizatu zituen, guztiak benetako pertsonaia historikoetan oinarrituak. Eleberriko pertsonaia nagusia Gabriel Bagradian da, Frantzian bizi den armeniar aberats bat. Gerra Handia lehertu zenean, patuaren indarrak, bera eta bere familia, bere jaioterrian, Yoghonoluken (Otomandar Inperioaren Zilizian) harrapatuta geratzea eragin zuen. Otomandar gobernua armeniar etnikoak inperio osoan deportatzen eta suntsitzen ari zela argi geratu ondoren, Bagradianek uko egin zion Yoghonoluk eta inguruko herrietako bere komunitateak zorte bera izan zezan baimentzeari.
Eskualdeko herrixkak, euren etxeak utzi eta gertuko Musa Daghen (Moises mendia) erresistentzia armatu bat eratzera konbentzitu zituen. Bagradian eta bere matxino taldea otomandar eraso militarretatik defendatu ziren, baina argi zegoen probabilitateak urriegiak zirela eta ezingo zutela luzaroan iraun. Garai horretan, Bagradianek, frantziar kulturan hazi zena, bere nortasunarekin ere borrokatu behar izan zuen, eta, ondorioz, gerraren kostua oso garestia izan zen bere familian: Bagradianen emazte frantziarra harengandik banandu zen, eta bere semea, Estatu Batuetako kontsulatura hurbiltzeko misio batean hil zuten. Zorionez, espero zen laguntza garaiz iritsi zitzaien setiatuei. Turkiarrek azken erasoa hasi baino lehen, Frantziako armadak Musa Dagheko defendatzaileak aurkitu eta ebakuatu zituen.
Frantziako Armada Musa Dagheko 5.000 armeniarrak erreskatatzen
Identitatearen arazoa
Protagonista nagusia Gabriel Bagradian da, bertako familia aberats bateko gazte armeniar “asimilatua”. Gabrielek, Parisen hazia, oroimen gutxi du nekazal-giroko bizimoduaz, eta armeniar hizkuntza (armeniera) gutxi menderatzen du. Yoghonoluk jaioterrira itzuli da, berak jakin gabe, Istanbulgo deportazio handiak prestatzen ari diren unean. Gabrielekin bere emazte frantses sofistikatua, Juliette, eta bere seme txikia, Stephan, datoz. Istorio hasieran, Gabriel “erudito bat, bel esprit bat” bezala aurkezten da, nazionalitateek askorik axola ez dioten filosofo kosmopolita bat bezala: “Pentsalari bat zen, gizon abstraktu bat (ein Mensch an sich)”. Werfelek, bere eleberrian zehar, “gizaki abstraktua” izatearen ezintasuna eta antzutasuna frogatzea proposatzen du. Gabriel, Frantziatik Musa Daghera egindako bidaian, pixkanaka bere nortasun kosmopolita utziz doa.
Izan ere, Werfelek Gabriel Bagradianen kontzientzia hartzea eraikitzen du urratsez urrats. Hasieran, Bagradian “atzerritarra, paristarra, munduko hiritarra” da, baina pixkanaka armeniar herriaren nortasun kolektibo boikotatua, jazarria eta are sarraskia ere bereganatzen du. Yoghonoluk herrira itzultzean, non bere familiak duela mende bat baino gehiagotik zituen sustraiak, jatorri armeniarreko “subjektu otomandarra” izateak zer esan nahi duen konturatzen da. Gobernu otomandarrak egindako krimenek ezinezko egiten dute jatorri armeniarreko subjektu otomandarraren garapen harmoniatsua, are gutxiago bere nazioaren formazio eta harreman sozialena. Bere herriak jasaten duen jazarpen honek bere nortasun galduaren bila hastera behartzen du. Identitate honek funtzio etiko, historiko eta ontikoa du. Werfelek Gabriel Bagradian berraurkitutako armeniarra irudikatzen du, ez bakarrik dolu eta desesperazio bezala, baizik eta bereziki zapalkuntzaren aurkako erresistentzia gisa.
Genozidioaren aurkako erresistentzia armeniarra
Gabriel Bagradianen iritziz, armeniarrek patu epikoa eraiki behar dute, beste herri batzuen jazarpen, umiliazio, iseka eta gorroto inposatua jasatetik heroikoki erresistitzera pasatuz. Eleberriaren hainbat sekuentziatan armeniar identitatea zalantzan jartzen da, baita nortasun hori izateko eskubidea ere. Eleberriko pertsonaietako batek (Antaram Altouni doktoreak), armeniarren jazarpen kolektiboaren pisuagatik atsekabetuta oihu egiten du: “Errusiarra, turkiarra, txinatarra, hotentotea ere izan zaitezke (eta nik eztakit zer gehiago), baina ezin zara armeniarra izan. Armeniarra izatea ezinezkoa baita”. Eleberrian identitate armeniarra bi muturren artean ikertzen da: alde batetik, autoumiliazioa beste herri batzuen aurrean (obedientzia), bestetik, armeniar izatearen harrotasuna, kultura handi bat irudikatzea eta lehen nazio kristauetako bat izatea. Testuinguru honetan, Werfelek Gabriel Bagradianen izaera eraikitzen du, berarengan energia mesianiko bat ezagutuz, inspiratua eta gidatua, izaki jainkotiarra bezala, herri armeniarra bere zapalkuntza egoeratik askatzera inspiratzen duena. Subjektibizazio prozesu hau Gabrielek Musa Daghen egingo duen egonaldian gertatuko da, Slaughterren hitzetan, akulturazio, ikaskuntza eta sozializazio bezala deskriba daitekeen prozesua.
Nabarmena da Bagradianek armenieraz aise hitz egiten ikasteko duen modua: hasieran, bere burua hizlari txar bat bezala ikusten du, tronpazioz hitz egiten, buruzagi bat inoiz izango ez zela esanez, baina, arrisku handieneko unean, armeniar iheslarien buruzagi militar eta politiko bihurtzeko gaitasuna duela konturatzen da. Gabrielek Musa Daghen oinean dauden armeniar herrixketako jendearekin hitz egiten duen unea, mendiari ihes egitera bultzatzeko, bere bizitzan inflexio puntu kritiko bat da. Orduan Gabrielek bere burua aurkituko du eta bere ama-hizkuntzarako sarbidea berreskuratuko, Frantzian bi hamarkada baino gehiago eman ondoren berarentzat arrotz bihurtu zena. Kontzientzia hartze hori ahaleginik gabe gertatzen da, Gabrielek duen hizkuntzarekiko harremana “zaila” izatetik “naturala” izatera aldatuz.
Gero, errotze linguistiko honetatik, eleberriaren beste atal batzuen bidez, existentziala dei dakiokeen beste errotze batera iristen da. Aita (Gabriel Bagradian) ez ezik, Stephane semea ere ahaldundu egingo da, eta, azkenean, herriaren kausagatik sakrifikatzen da. Eta bi pertsonaiak, aita eta semea, turkiarren aurkako erresistentziaren etapa batzuetan hilko dira.
Sustraitze linguistiko eta existentzial hauekin batera, herriaren esnatze kolektiboa dator. Armeniarren sustraiez (etnikoak, biologikoak, kulturalak) gero eta gehiago jabetzen denez, Gabriel gai da, modu guztiz harmoniatsuan, bere “Ni” berriaren eraketa esperimentatzeko, bai gizabanako gisa, bai herri kolektibo gisa. Eleberrian zehar sortuko da talde kolektibo hori subjektu politiko gisa. Gabrielen gogo biziak eta konpromisoak konbentzitzen eta sinetsarazten die bere kide armeniarrei autodeterminazioaren aukera eta mendian bizirautea, deportazioko heriotza seguruaren alternatiba gisa. Orain bai, bi subjektuen arteko harremana erabat harmoniatsua da: alde batetik, norbanakoaren kontzientzia hartzea (Gabriel), bestetik, armeniar komunitatea (Musa Dagheko sei herriak) subjektu politiko gisa sortzea, historian izan duen eginkizunaz jabetuta.
Musa Dagheko armeniar borrokalari talde bat
Giza eskubideak eta armeniarren eskubideak
Werfelek, bere eleberria idaztean, Musa Dagheko erresistentziaren (eta genozidio armeniarraren) istorio bat kontatzen du, giza sufrimenduaren erretratu bat irudikatuz. Baina idazlea haratago doa. Werfelek, bere pertzepzio sarkorrarekin, Estatu Modernoak ezinbestean ezarri ohi dituen indarkeriaren esentziak jasotzen ditu; honi dagokionez, bere behaketa zorrotza Konstantinoplan girotutako “Jainkoen Interludio”-aren bi kapituluetan txertatzen diren diskurtso politikoetan jarri zuen.
1-Lehenengo Jainkoen Interludioan, Werfelek genozidioaren atzean dagoen motibazio ideologikoarekiko interesa erakusten du, baita turkiarrek armeniarrei eta Mendebaldeari buruz duten ikuspuntua ere. Horretarako, Werfelek armeniarren auziari buruzko ikuspuntu guztiz antagonikoak dituzten bi solaskide jarriko ditu solasean. Alde batetik Johannes Lepsius, teologo eta misiolari protestante alemaniarra, gaztetatik herri armeniarrarekin konprometitua. Bestetik, Enver Pasha, Gerra Ministroa, Talaat Pasha eta Djemal Pasharekin (Hiru Pashak) batera Otomandar Inperioa gobernatu zuen triunbiratua osatzen duena.
Johannes Lepsius, armeniarren aingeru zaintzailea
Lepsiusek elkarrizketa hasi zuen Enveri behaketa zuzen eta saihestezina zuzenduz. Hasiera batean, Lepsiusek, kontraesankor samar, armeniarrak Enverren “herrikide” bezala aipatzen ditu, eta berehala, “beste arraza bat (nazioa)” bezala, baina, nolanahi ere, kasu bietan, Otomandar armadak armeniarrak suntsitzeko eskubiderik ez duela ondorioztatzen du. Enverrek bi argudioak arbuiatzen ditu armeniarrak “barne etsai” gisa definituz, “borondate nazionala” aplikatzeko bidean gurutzatzeaz gain, nazioaren batasuna oztopatzen dutelako. Nazioaren metafora gorputz organikotzat hartuz, Enverrek, armeniarrak ez direla gizakiak uste du, baizik eta germen patogenoak turkiar herriaren gorputzean, “Inperio natural” baten eraketan oztopo bat direlako. Beraz, “ezin da bakerik egon gizakien eta izurritearen germenen artean”, dio Enverrek, nazien erretorikari aurrea hartuz. Laburbilduz, Enver Pashak argudiatzen du armeniarren aurkako neurriak gerra garaian justifikatutako eskakizunak zirela etsaiekin lankidetza saihesteko eta, are gehiago, guztiz beharrezkoak turkiar estatu nazional indartsu eta egonkor bat sortzeko.
Enver Pasha
Werfelen eleberria argitaratu zenean, Hitler Alemanian zuen boterea sendotzen eta juduak isolatzen hasi zen. Profetikoki, Werfelek Enverren ahotan jartzen du Lepsiusi zuzendutako galdera hau: “Hain krudeltzat hartuko zenuke, garaipenaren mesedetan, biztanleriaren elementu arriskutsu guztiak bildu eta lurralde urrun eta despopulatu batera bidaliko balituzte?” Lepsiusek erantzuten du bere gobernuak bidegabe, legez kanpo, ankerki jokatuko balu beste arraza bateko, beste sinesmen bateko gure herrikideekin, Alemaniari berehala uko egin eta Amerikara joan beharko lukeela. Baina Enverrek idorki erantzuten dio berriro: “Ezin da bakerik egon gizakien eta izurritearen germenen artean”. Egia esan, 1939ko abuztuaren 22an, Hitlerrek bere armadetako buruzagiei aitortu zien heriotza Poloniako biztanleria zibilaren artean zabaldu nahi zuela, “azken finean, nork hitz egiten du gaur egun armeniarren deuseztapenaz?”, gaineratuz.
Honetaraz geroz, izan al zen 1933ko Alemanian Werfelek Europako juduentzat hur-hurreko hondamendi bati buruz egindako aipamena ulertu zuen norbait? Ba al da europar bat Enver-en “izurritearen ernamuina”-ren irudian propaganda naziaren hizkuntza aitortzera iritsi zena?
Werfelek genozidioari buruz Johannes Lepsiusen ikuspegitik egindako azterketak “Asiako atzerapen barbaroaren” klixeak gainditzen ditu. Elaberriaren pasarte batean, genozidioa “nazionalismoaren narkotiko”-aren ondorio bat dela baieztatzen du, hau da, herrialdearen modernizazioaren emaitza. Izan ere, Balkanetan garbiketa etnikoaren olatu baten ondoren, 1878 (San Stefano eta Berlingo Itunak)-tik aurrera (baita lehenagotik ere, 1821etik, Greziaren independentziaren aldeko lehen borrokekin), europar nazionalismoaren kutsatzea hedatu zen elite turkiarren artean. Garaiko Europan nagusi zen darwinismo sozialak, “Batasun eta Aurrerapen Batzorde”-aren teorikoak, Anatolia oinarri etniko baten gainean birsortzeko ingeniaritza sozial proiektu baten sortzera inspiratu zituen (baita Turkestan Panturaniar baten ideala ere), “armeniarren oztopo” ezabatzea eskatzen zuena. Lepsiusek, idazle austriarraren bozeramaileak, “nazionalismoaren narkotikoak sortutako ametsak” salatzen ditu: “Anatolian gehienez sei milioi turkiar bizi dira. Persia, Kaukasia, Kashgar eta Turkestandik iparraldera joanez gero, Europako erdia bezain handia den hedadura horretan, ez dugu lortuko hogei milioi turkiar biltzea.”
Werfelek dioenez, Europako herrialdeen modernizazioak eta politika inperialistak Ekialde Hurbileko ordena sozioekonomiko tradizionala eten eta nazionalismo etnikoaren haziak erein zituen, azkenean armeniar genozidiora eraman zuena. Beraz, Mendebaldea, Werfelen iritziz, armeniarren sufrimenduaren erruduna zen. 1915eko genozidioa, beraz, ez da “otomandar basakeriaren” ondorio, ezta Genghis Khanen praktiken herentzia urruna ere, baizik eta “Batasun eta Aurrerapen Batzorde”-ko elite buruzagi eta intelektualek aldarrikatu, bultzatu eta programatu duten modernitatearen elementu estrukturalaren emaitza. Elite buruzagi honek, bere helburuak lortzeko, estatuaren indarkeria modernoa aplikatu zuen, indarkeria tradizionaletik erabat ezberdina zena. Werfelek elaberrian xehetasun asko sartu zituen, armeniar genozidioan erabilitako biolentziaren izaera “profesional” eta “antolatu” hori nabarmentzen zutenak. Antzinako pogromoak fanatismo erlijiosoz beteriko jendetzek egindako hilketa desordenatuak ziren, eta batzuek ihes egin zezaketen. Orain, aldiz, kanpaina sistematikoa da, eta bere helburua armeniar populazioa erabat suntsitzea da, soldadu profesional uniformedunek egina, hau da, estatuko makineria moderno guztia da armeniarren aurkako sarraskiak eta ankerkeriak babesteko mobilizatzen dena.
Turkiar Gazteen 1908ko Iraultza. Enver Pasha, beheko eskuin izkinan, Liberty, emakume bat bezala pertsonifikatua, bere kateetatik askatzen duen mailu handi batekin irudikatua dago.
2-Bigarren Jainkoen Interludioak politika-eremuan moraltasunaren gaia islatzen du, Lepsiusek kontseilari alemaniarrari armeniarren alde ez jarduteagatik aurre eginez. Gatazkaren irudikapen bat da, gaur arte giza eskubideen diskurtsoan nagusi izaten jarraitzen duena, hau da, giza eskubide unibertsalen aginduaren eta subiranotasun nazionalean tematzearen arteko gatazka. Lepsiusek hauxe esan dio Alemaniako Kontseilariari: “Hau ez da barne-politikaren kontu soila turkiarrek nahi duten bezala konpondu nahi izatea. Pigmeo-tribu baten erabateko sarraskia ere ezin da hartu sarraskitzaileen eta biktimen arteko auzitzat”. Funtzionario alemaniarrak ez du begiko bere aliatu turkiarra, eta haserre dago bere ankerkeriengatik. Hala ere, Lepsiusi argi utzi zion edozein esku-hartze Alemaniako interes nazionalen aurka joango zela eta Lepsiusen aktibismo humanitarioa ez zela desiragarria estatuarentzat. Halaber, funtzionarioak argudiatu zuen Alemania ez zela gai sarraskia geldiarazteko: Alemaniaren edozein esku-hartzek otomandarrak bandoz aldatzera baino ez zituen bultzatuko, eta, hori gertatuko balitz, aliatuek, euren interesengatik, ez lituzkete otomandarrek egindako sarraskiak aintzat hartuko. Funtzionarioaren arrazoiak aitzakiatzat hartzen dira, baina Interludio honetan Werfelek auziaren gordiar korapiloan jartzen du arreta:
Moralak benetan paper esanguratsua izan al dezake Estatuen kanpo-politikaren eraketan? Gobernu batek giza eskubideen urratzaileekin lankidetzan aritu beharko luke bere interes nazionalengatik? Nola bateratu ditzake Estatu batek giza eskubideak eta bere helburu geopolitikoak?
Izan ere, Frantziako Iraultzak (1789) giza eskubidearen aitorpena eta subiranotasun nazionalaren aldarrikapena uztartu zituenetik, badirudi biak elkarri oso lotuta daudela: itxuraz unibertsalak eta guztientzat baliozkoak, giza eskubideak estatu-nazio jakin bateko herritarren eskubide gisa ere aldarrikatu ziren, eta, beraz, giza eskubideak eskubide nazional gisa soilik babestu eta ezarri ziren (Arendt). Giza eskubideen eta subiranotasun nazionalaren sorreraren arteko lotura, beraz, historiaren istripua baino zerbait gehiago da. Giza eskubideak aitortuak eta bermatuak izateko eskubide nazionalak behar direla azpimarratzean, giza eskubideak defendatzen eta babesten dituzten egitura instituzionalen garrantzia azpimarratzen da, nahiz eta erakunde horiek giza eskubideekiko gatazka saihestezinean sartu. Ondorioz, giza eskubideak oraindik ez dira gizateriaren eskubideak oro har, estatu-nazio bateko herritarrei bermatutako eskubideak baizik (Slaughter).
2013an posta zigilu bat eman zen Armenian Johannes Lepsiusen omenez.
Giza eskubideen eta eskubide zibilen arteko loturak asko hobetu zuen nazioaren estatusa eskubide politikoen bermatzaile bakar gisa. Horrela, nazioaren auzia modernitatearen funtsezko arazo politiko bihurtu zen eta, besteak beste, nazionalismoaren gorakadan funtsezko faktorea izan zen. Baina, aldi berean, estatu-nazioak bermatutako eskubideen lotura horrek bihurtzen du Estatua bere herritarren bizitzaren bermatzaile, eta gero gorputz mistiko organiko, gorputz kolektibo, non gizabanako baten parte-hartzea gai politiko bihurtzen den, garai modernoetan arrazismo eta faxismo mota guztiak bultzatzen dituena. Azken finean, estatu-nazioak erabakiko du nor den herritarra eta nor ez, nor den kolektibitate bateko kide izateko eskubidea duena, nork dituen eskubideak eta nork ez (Agamben, biopolitika modernoaren funtsezko arazoa).
Honetaraz geroz, non daude armeniarren giza eskubideak? Asmoen adierazpen soil batean, gizatasun hutsezko aldarrikapen ez-eraginkor batean, linbo juridiko batean. Zergatik gertatzen zaie hau armeniarrei? Subiranotasunik ez dutelako ezta eskubide horiek babesteko behar den erakunderik ere. Ba al du eskubiderik herri batek, bere buruzagi politikoen (eta erlijiosoen) bidez, beste herri bat akabatzeko? Franz Werfelen eleberriak planteatzen ditu arazo larri hauek. Armeniarrak, sarritan, patuaren zorigaitz tragikoak markatu ditu. Antzinako greziar jainkoak (apetatsuak, tiranikoak, krudelak), jainko kristaua eta jainko musulmana, 1915ean komandante militar eta buruzagi politiko turkiarrek ordezkatu zituzten, eta, modu guztiz ankerrean, armeniarren hilketa masibo bat antolatzen dute, azken hauek europar kristauen laguntzarik izan ez dutelarik. Egia esan, Werfelen eleberriak, Varsoviako ghettoko juduek irakurri zutenak, intolerantzia kulturala eta kontzentrazio-esparruak azaltzen ditu, erlijio handiak (kristaua eta musulmana) politika-eremutik erretiratzearen ondorioz. Turkiako Estatuak planifikatutako armeniar holokaustoa ez da fede erlijiosoan oinarritzen, ingeniaritza etniko gupidagabe eta basati batean baizik.
Alemaniarrak eta otomandarrak elkarrekin Lehen Mundu Gerran
Weimarko Errepublika eta Musa Dagheko berrogei egunak
“Musa Dagheko berrogeita hamar egunak” eleberri historiko bat da, eta ez da iraganeko gertaerak berpiztera mugatzen, egungo beharren arabera berrinterpretatzera baizik. Werfelek ez du ihes exotiko edo erudizioa bilatzen, ezta errebindikazio nazionalisten garai batean benetako edo asmatutako sustraiak ikertzen ere. Eleberri historikoari parabola baten balioa egozten dio, baita exorzismo batena ere. Hau Denborari buruzko bere kontzientziaren zati bat zen, halabeharrez, bere giza historiaren kontzepzio ziklikoari lotua zegoena.
Horrela, eleberriaren amaierak, armeniarren komunitate utopikoaren degradazio eta suntsipenaren bidez, Weimarko Errepublikaren agonia gogorarazten du, krisiari, klase dominatzaileen porrotari, muturreko soluzio demagogikoen sorrerari emana. Horixe gertatzen baita Oskanian eskola-maisuarekin, pertsonaia garratza eta masa-psikologian oso trebatua. Musa Dagheko armeniarren Defentsa-batzordearen aurkako desertore-erreboltaren bultzatzaile, otomandarrei postu estrategiko bat uztearen eta kanpamenduko sutearen arduradun, azkenean bere buruaz beste egin zuen. Bere bilakaera psikologikoak azpimarratzea merezi du: intelektual eta heroi faltsua, soldadu fanfarroi eta harroputza, azkenean suizidioa jarraitzaile mordo bati predikatzera mugatzen dena.
Baina, diktadorearen karikaturazko irudikapen horretatik haratago, Alemaniako krisiari buruzko hausnarketa historikoa egiteko aukera ere bada. “Izan ere, garai arruntetan balio faltsuak antzematen dakien eta hitz hutsez engainatzen ez den jendetza bera bere biktima bihur daiteke zenbait une katastrofikotan. Kasu horietan, termino lausoenek eragiten dute ondoriorik handiena. Eta horixe da, hain zuzen ere,”traizio” hitzarekin gertatzen dena, horietako bat besterik ez baita”. 1918ko “labankada bizkarretik” nazien esplotazioaren aipamen bat da, Hitlerren propagandaren gai pribilegiatua.
Gainera, Lepsius eta Enver-en arteko elkarrizketak Estatu barruko bereizketa oro salatzen du. Enverrek erabiltzen duen metafora bakteriologikoak (Alemaniak ezingo luke bere barneko etsaia, judua, ezabatu?) armeniarrak “izurriaren ernamuina” direla dio. Lepsiusen erreakzio suminduak Werfelen sentimendu humanistak irudikatzen ditu. Hitler 1933ko urtarrilaren 30ean iritsi zen legalki boterera eta lehen antisemita neurriak laster iritsi ziren. Apirilaren 1etik aurrera, denda juduen boikot orokorra egiten saiatu ziren, eta 7an, lehen lege arioak zerbitzu publikotik, Unibertsitatetik, lanbide liberaletatik eta komunikabideetatik kanpo utzi zituen juduak. Werfelek idatzitako liburu guztiak 1933ko maiatzaren 10eko fede autoan erre ziren; eta “Musa Dagheko berrogei egunak” eleberria 1934ko otsailaren hasieran konfiskatu zuten Alemanian. Werfelek, bere burua salbatzeko, Frantziara emigratu eta ondoren Estatu Batuetara 1940an iristea beste aukerarik ez zuen izan.
Testuinguru geopolitikoa
Otomandar Inperioko armeniarren zati handi baten deuseztapenari buruzko Werfelen eleberria, masa-hilketak eta masa-kanporatzeak nola gauzatu ziren azaltzen duen deskribapen zehatza, Turkia barruko eta kanpoko ikusleen pasibotasuna eta ezintasuna, baita armeniarren erantzunaren sakoneko azterketa ere, hau guztia, Hitlerrek egindako judu alemaniarren masa-hilketa bera da.
Une horretan, Werfelek ezin izan zuen, ezta aurreikusi ere, juduen patua, hainbeste alderditan, armeniarrena bezalakoa izango zela, masa-hilketa sistematizatua ere. Halaz guztiz, identitate pertsonal eta komunitarioaren azpian dauden arazoak (alde batetik modernizazioaren eta asimilazioaren presiopean, eta bestetik nazionalismoaren eta bazterketaren eraginpean), argi eta garbi zeuden 1930eko hamarkadaren hasieran. Guzti honek eztabaidagai garrantzitsu bat sortu zuen Werfel eta bere lagun juduen artean Alemanian eta Austrian. Juduen eta armeniarren arteko paralelismoek liburua hilabete gutxi batzuetan debekatzea eragin zuten, 1934ko otsailean. Alde guztietako juduek honela irakurri zuten eleberria, eta 1943an Varsoviako ghettokoak inspiratu zituzten erresistentzia ekintza erabakigarri batera. Armeniarrek, berriz, eleberriarekin bat egin zuten, herri gisa zuten aintzatespena bertan islatuta ikusi zutelako. Turkiako gobernua erasotua sentitu zen eta, 1940ko hamarkadaren hasieran, arrakastaz eragotzi zuen nazioarteko film bihurtzeko saiakera estatubatuar bat.
Sèvresko Ituna (1920)
Nolanahi ere, Werfelek eleberriko gertakariak (identitate indibidual eta kolektiboaren bilaketa hori) Lehen Mundu Gerran Europaren eta munduaren arteko banaketaren testuinguruan planteatzen ditu, turkiarrak Alemaniaren aliatu bihurtu zirenean eta mendebaldeko potentziak Alemaniaren aurkako gerran zentratuta zeudenean, eta, beraz, ez zen garaia armeniarrek orduan behar zuten laguntzan pentsatzeko. Egia esan, bazegoen aliantza eta trikimailuetan hertsiki pentsatzen duen Europa bat (historikoki eta politikoki aliatu inmoralak izan arren), eta baita beste Europa bat ere, printzipio demokratikoetan oinarritua, ahula eta hauskorra, sarraskiaren, garbiketa etnikoaren eta jazarpenaren mehatxupean dauden herriei laguntzeko gai ez dena.
Soghomon Tehlirian
Genozidio armeniarrak testuinguruaren pisua jasan zuen berehala, ezin zen bestela izan (?). Alde batetik, Gerra Handiaren bigarren mailako elementu bezala hautemana izan zen, pangermanismotik esportatutako produktu bat (“metodo alemaniarra, lan turkiarra”), edo beste aldeko armeniar-errusiar kolusioaren fruitua. Bestetik, genozidioaren heriotzen eskala Verdun eta Sommen gertatutako sarraskiek eklipsatu zuten. Gerraosteko krisiak ere paper bat jokatu zuen, bereziki Alemanian: 1921eko ekainean Soghomon Tehlirian armeniar iraultzailea epaitu zuten, 1921eko martxoaren 15ean Berlinen Talaat Pasha (genozidioaren aholkulari nagusitzat hartzen dena) hiltzea egotzita. Hilketa, Nemesis Operazioan sartzen zen, armeniar genozidioaren mendeku plan bat zena. Bi eguneko epaiketaren ondoren, Tehlirian errugabetzat jo zuen Alemaniako auzitegi batek eta ondoren aske utzi zuten. Nolanahi ere, bere balizko erantzukizunaren arazoak ekitaldiaren instrumentalizazio politikoa ekarri zuen, baita negazionismoaren hastapenak erraztu ere, Turkiako prentsa nazionalistak zabaldutako “100.000 biktima turkiar” kondairaren inguruan. Horri Ekialde Ertaineko egoera geoestrategikoa gehitu zitzaion; ez zen aplikatu Sevresko Ituna, Armenia independente bat ezartzea aurreikusten zuena, eta, aldiz, itun berri bat sinatu zen, Ataturken Turkia nazionalistari mesede egiten ziona. Lausanako Itunak (1923ko uztailaren 24a), eremuaren birmoldaketa irizpide etnikoen arabera zehatzean, armeniar auziari buruzko aipamenik ez zuen egin. Azkenik, krimenaren atzemate judizialaren zailtasunak eta nazioarteko justizia Gortearen sorreraren porrotak ondorio legalik eza azaldu zuten, 1915eko maiatzaren 24an Aliatuek “gizateriaren aurkako krimen” bat salatu zuten arren.
Lausanako Ituna (1923)
Werfelen eleberriak utzitako ondarea
Eleberriak armeniar eta judu komunitateetan izan zuen eraginik handiena; ez da harritzekoa historian zehar oso jazarriak izan diren bi komunitate horietan eragin izana. Franz Werfel armeniar herriaren heroi nazionala da. Bere liburua oso garrantzitsua da armeniarrentzat, bermatzen baitu ez dela inoiz ahaztuko herri honi gertatutakoa. Izan ere, armeniarrentzat liburu paregabea eta ederra da, bere genozidioaren egiari grinaz eusten diona, ahaztea nahiago lukeen mundu baten begien aurrean.
Juduentzat, hunkigarria da oraindik ere Werfelen epopeia, hiltzaileak menderatzearen eta barrikadan hiltzearen arteko hautaketari buruzkoa. Hil aurretik naziek juduak atxiki zituzten hainbat ghettotan, Bialystoken eta Vilniusen, besteak beste, “Musa Dagheko berrogei egunak” eleberria eskuz esku igaro zen, baita inspirazio (ia eskuliburu) bihurtu ere, ondorengo ghetto-matxinadetan. Zalantzarik ez, mundu osoko juduek erraz ikusi zituzten Werfelek euren eta armeniarren artean ezartzen zituen paralelismoak, bereziki bi gizarteek XIX. mendean jasan zuten gorroto, erresumin eta jazarpena. Armeniako esaera zaharrak dioenez, “armeniar izatea ezinezkoa da”, Europan eta Palestinan bizi ziren juduengan oihartzun handia izan zuen. Eleberriaren garrantzia Bigarren Mundu Gerran hazi zen. Musa Daghen izandako erresistentzia, sarritan, ghetto juduenarekin alderatu izan da. Varsoviako ghettoko libururik irakurriena izan zen. Bialystok ghettoko juduen egoera Musa Dagheko armeniarren antzekoa zen 1943ko otsailean. Matxinada antolatu zuten bileretako baten erregistroak, eleberria erresistentziarako gida bezala erabili zela iradokitzen du. Esaten denez, eleberriaren kopiak eskuz esku pasatu ziren ghettoko defendatzaileen artean, eta, beraz, argi dago euren egoera armeniarrenarekin alderatu zutela.
Liburuaren etorkizuna ekaiztsua izan zen. Turkiako gobernua izutu egin zen argitaratu aurretik ere, eta bere diplomazialariek Alemania naziari debekatzeko erregutu zioten. Bestalde, gobernuak Istanbulgo armeniar eta judutar komunitateak beldurtu zituen faltsua eta bidegabea zela salatzeko, eta Turkiako presio taldeek 1934an film bat (Clark Gable protagonista zuena) eta beste bat 2007an (Sylvester Stallone) egiteko ahalegin guztiak itotzea lortu zuten. Nabarmena da turkiar genozidioaren ukazio ofizialak gaur arte dirauela.
Werfelek bere eleberrian jorratzen duen gairik garrantzitsuenetako bat muturreko egoeretan erantzukizun pertsonal eta komunitarioarena da. Zer egin beharko lukete kanpotarrek, zer egin beharko luke komunitate batek eta zer egin beharko luke bakoitzak banaka? Werfel ez da baikor inozoa: oso kontziente da armeniarrek bizi izan zituzten indarkeria egoera larrietan egin daitekeenaren mugez. Izan patu gisa deskribatua, izan jainkozko probidentzia gisa: egoera batzuetan, aukeratzeko askatasuna minimora mugatzen da. Werfelek (Bagradianek), ordea, erresistentzia eta lidergoaren hautua hartzen du barne eta kanpoko oposizioaren aurrean bere narratibaren haria bezala, banakako hautaketen ekarpen positiboan duen fedea azpimarratuz.
Musa Dagheko gudu heroikoaren omenezko monumentua, Musaler herriko muino batean eraikia (Armavir eskualdea, Armeniako errepublika).
Werfel ere ezkorra da behar dutenei kanpoko laguntza emateko aukeraz. Hori gertatzen da ez bakarrik kanpotar askok ez dutelako interesik premian daudenei gertatzen zaizkien beharretan, baizik eta kezkatuta daudenentzat ere aukerak mugatuak direlako. Werfelek dioen bezala, armeniar batzuk, auzokide adiskidetsuek ezkutatu eta salbatu zituzten, beste batzuk, ihes egin zuten bitartean babestuak izan ziren, tokiko alkate batzuek, turkiar tropei kristauak emateko egin zitzaien presio politiko eta militarra jasan zuten, eta salbatu egin zituzten.
Hala ere, Bagradian, Lepsius eta enbaxadore estatubatuarraren saiakerek porrot egin zuten, bertan zeuden militar alemaniarrek, armeniarrei gertatu zitzaiena ikusi zuten, oharrak hartu zituzten, baina ia inoiz ez zuten esku hartu. Azkenean, frantziar gerraontziek bakarrik, zorte eta determinazio konbinazio baten bidez, milaka armeniar gutxi batzuk salbatu ahal izan zituzten. Beste armeniar guztientzat, munduko gainerakoek ezin izan zuten gehiago egin (?)
Egia esan, Werfelen mezua entzunezina izan zen, armeniarrez, judu biktimez eta Europako intelektual konprometituez haratago, bahitua izan eta, batez ere, ahanzturan erori zen. Kontrastea argia da hogeita hamarreko hamarkadako eleberri honen ospearen eta gaur egungo ezjakintasunaren artean.
Amaitzeko, Kapucinskik herri armeniarrari eskaini zizkion hitz hauek baino hoberik ez dago.”Armeniarren kontzientzia beti egon da suntsitzearen mehatxuarekin batera. Eta hortik bizirauteko premia larria, norberaren mundua salbatzeko beharra. Ezpataz salbatu ezin dutenez, bizirik iraun dezala oroimenean behintzat. Ontzia hondoratuko du, bai, baina kapitainaren egunkaria gera dadila”. Werfelen eleberri hau egunkari honen beste zati bat da, zalantzarik gabe herri duin baten historiaren beste orri bat.
https://busturianaiak.home.blog/2021/04/28/musa-dagh-armeniarren-altxamendu-gogoangarria/
