Emmanuel Todd historialari, demografo, antropologo, soziologo eta analista politikoa eskola zaharreko intelektual frantsesen (Braudel, Sartre, Deleuze, Foucault…) adierazgarri bakarrenetakoa da. 1976an, Toddek bere lehen liburua argitaratu zuen, “La chute finale”. Sobietar Batasunaren erorketa iragartzen du, gaian espezializatutako ia akademiko (kremlinologo) guztien iritziaren aurka. Ondorio horretara iristeko, sistema sobietarraren disfuntzionaltasuna eta gizarte-desintegrazioa erakusten zituzten datu estatistiko demografikoetan oinarritu zen. Haurren heriotza-tasaren hazkundea, alkoholismoaren eta lan-absentismoaren hedapena, bizi-itxaropenaren jaitsiera SESBren barne-deskonposizioaren adierazle ziren.
2001ean, “Après l ‘empire” liburua argitaratu zuen. Estatu Batuen funtsezko ahuleziak aztertzen ditu eta munduan duen kontrol ekonomiko, militar eta ideologikoaren galera azkarra ondorioztatzen du. Toddek Estatu Batuen erorketa iragartzen du munduko superpotentzia bakar gisa.
2024ko urtarrilean bere azken liburua argitaratu zuen. Bertan, Estatu Batuen porrota ez ezik, Mendebalde osoarena ere iragarri eta deskribatzen du. Ziurrenik hamarkada honetako eztabaidak markatuko dituen obra da. Ez bakarrik egileak Ukrainako gerrak eragindako krisi geopolitikoaren ondorioz azkartutako gaurkotasunaren anabasan orientatzen dakielako, baizik eta indarrean dauden hainbat krisi heterogeneo (ekonomikoa, demografikoa, kulturala, intelektuala, erlijiosoa eta politikoa) lotzeko gai delako, dagoeneko ikusten den ideiatik abiatuta. Eta ideia hori nekez itzul daitekeen Mendebaldeko zibilizazioaren krisia besterik ez da. Toddek zehatz-mehatz deskribatzen du Mendebaldearen porrota, Ukrainako gerraren inguruko ikerketa eginez. Porrot hori ebaluatzeko, Todd-ek faktore hauek hartzen ditu kontuan:
I-Mendebaldeko ekonomiaren hauskortasuna.
2023ko udan argi geratu zen Estatu Batuek eta Mendebaldeak ez zutela ahalmenik Ukrainari artilleria jaurtigai nahikoak emateko. Ezohiko fenomenoa da, kontuan hartzen badugu gerraren bezperan Errusiaren eta Bielorrusiaren BPG konbinatua mendebaldeko (AEB, Kanada, Europa, Japonia, Korea) BPGaren % 3,3 zela. Horrek planteatzen du mundu neoliberaleko ekonomia politikoa zenbateraino den “faltsua”. Toddek dio Mendebaldeko ekonomiak espekulazio-burbuila oso finantzatuak direla, eta ez dutela inola ere islatzen herrialde baten benetako botere ekonomikoa. Adierazle gisa, BPGa oso engainagarria da: herrialde baten benetako botere ekonomikoa ezagutu nahi bada, beste adierazle batzuk hartu behar dira kontuan, hala nola altzairuaren ekoizpena, elektrizitatearen kontsumoa eta benetako industria- eta nekazaritza-ekoizpena.
Toddek Errusiako ekonomia indartsu bat kontrajartzen du mendebaldeko ekonomiaren hauskortasunarekin. Errusiak Mendebaldearen finantza zigor handien aurka jarri zuen erresilentziak guztiak harritu zituen, zigor hauek Errusia belauniko jartzea espero baitzen. Estatubatuarrek uste zuten Errusiako ekonomia ahula zela, petrolioan eta gasean oinarritua, eta ezer gutxi gehiago. Toddek datu sendoekin erakusten du errusiar ekonomiaren gorakada eta indarra.
– Alde batetik, Todd-ek azken 20 urteetan egindako aurrerapen harrigarriak adierazten dituzten datu ekonomiko garrantzitsuak ematen ditu. Ikusgarriena nekazaritzari dagokio. Errusiak, urte gutxiren buruan, elikadura-buruaskitasuna lortzeaz gain, munduko nekazaritza-produktuen esportatzaile handienetako bat izatea lortu zuen. 2020an, Errusiako nekazaritzako elikagaien esportazioek 30 mila milioi dolarreko errekorra lortu zuten, urte berean gas naturalaren esportazioengatik izandako diru-sarrerak (26 mila milioi dolar) baino handiagoa. Urte horretan, Errusia nekazaritza-produktuen esportatzaile garbi bihurtu zen, historian lehen aldiz; 2013 eta 2020 artean, Errusiako nekazaritzako elikagaien esportazioak hirukoiztu egin ziren, eta inportazioak, berriz, erdira jaitsi. Era berean, Errusia munduko zentral nuklearren lehen esportatzailea da, armen bigarren esportatzaile handiena, eta Interneten duen dinamismoagatik nabarmentzen da. Azkenik, goi-mailako hezkuntzako errusiarren % 23k ingeniaritza ikasten du, eta AEBn, berriz, % 7k. Beraz, Errusiak, biztanleria askoz txikiagoarekin, Estatu Batuek baino ingeniari gehiago lortzen ditu, eta, horri esker, AEBek adina arma ekoizten ditu, eta gerran zehar erritmoa jarraitzen laguntzen dio.
– Bestetik, Toddek, demógrafo-prestakuntza duenez, estatistiken bidez errealitatea behatzeko joera du. 2000tik 2017ra, Putinen agintaldia hasi zenetik, alkoholismoak eragindako heriotzen tasa 100.000 biztanleko 25etik 8ra jaitsi zen; suizidioena, 39tik 13ra; hilketena, 28tik 6ra. Haurren heriotza-tasari dagokionez (herrialde baten garapen-mailaren erreferentziazko adierazlea), bizirik jaiotako 1.000ko 19tik 4,4ra jaitsi zen (gaur 5,5 AEBn).
II-Prestakuntza tekniko-zientifikoaren urritasuna eta hezkuntza-mailaren beherakada.
Porrotaren arrazoi estrukturala, ordea, kulturala da: prestakuntza tekniko-zientifikoaren urritasuna eta, oro har, hirurogeiko hamarkadatik hona hezkuntza-mailaren beherakada. 1928an, Estatu Batuak munduko ekoizpen industrialaren % 45 izatetik gaur egungo % 17 izatera igaro ziren. Globalizazio neoliberalak desindustrializazio arduragabea ekarri zuen, bere langile klaseak pobretzeaz gain, edozein elementu garrantzitsuren ekoizpena Asiaren esku utzi zuena. Mendebaldeak bere oinarri industriala azpikontratatzeko erabakia politika txarra izan zen, mundu osoa ustiatzeko proiektu bat agerian uzten zuena. Horrela, bada, Errusiaren eta munduaren aurrean, Estatu Batuek ekonomia parasitarioaren aldeko apustua egin zuten: ingeniaritza batez ere finantzarioa da, abokatu-armadak, brokerrak, inbertsio-agenteak, edo erabateko eraginkortasunik gabeko medikuntza, industria handia gero eta ustelagoa zen lanbide mediko batean sartu zenetik, zeinak, adibide gisa, opiazeoen krisi soziala eragin baitzuen, gizon zuri helduen heriotza-tasa handiarekin. Eta hori guztia, dolarrak inprimatzeko gaitasunetik sortutako defizitak eta zorrak eutsita, nazioarteko dibisa izateagatik onuragarriak baitira.
Bestalde, Toddek ikusten du, gizarte aurreratu eta oso hezian, pertsona gehiegik proiektuak zuzentzean eta jendeari aginduak ematean oinarritutako lana lortu nahi dutela. Politikariak, artistak, kudeatzaileak izan nahi dute; intelektualki konplexuak diren gauzak ikastea eskatzen ez duten lanbideak. “Epe luzera, hezkuntza-aurrerapenak hezkuntza-gainbehera ekarri du, berekin zekarrelako hezkuntzaren aldeko balioak desagertzea”, Todd-ek dioenez. Estatu Batuak, Errusiak baino ingeniari gutxiago dituenak, barne burmuinen ihesa jasaten ari dira, bere gazteek ez baitute lanbide zorrotzak, oso kalifikatuak eta balio handikoak ikasi nahi (ingeniaritza, arkitektura.), eta bai beste batzuk nahiago (zuzenbidea, finantzak), ekonomiaren inguruan balioa transferitu besterik egiten ez dutenak eta kasu batzuetan suntsitu ere egin dezaketenak.
Hondamendi horren oinarrian fenomeno berezi bat dago, protestantismo estatubatuarraren desagerpena hain zuzen ere. Toddek mundu protestantearen hezkuntza maila altua adierazten du, Max Weberren “Etika protestantea eta kapitalismoaren espiritua” liburuko pausoei jarraituz. Weber konbentzituta zegoen Mendebaldeko igoera ekonomikoaren motorra estatu protestanteak zirela (Estatu Batuak, Ingalaterra, Prusiak bateratutako Alemania eta Eskandinabia). Toddek Max Weberren ideiak gogoratzen ditu: XIX. mendeko kapitalismo industrialaren garaipena ideia erlijioso protestanteetatik abiatuta egin zen, bere lanaren etikarekin, ideal meritokratikoarekin, lanerako grinarekin eta nolabaiteko berdintasun sozialarekin. Eta, jarraian, Todd-ek praktika eta sinesmen erlijiosoen erorketa azaltzen du, egungo hondamendien oinarri posible gisa.
Pentsamolde protestanteak fededun bakoitzak Biblia liburua bere kabuz irakurtzea eskatzen zuen, alfabetatze masiboa sustatuz. Ondorioz, belaunaldi heziak sortu ziren, klase ertain handi bat, gaur egun ia sakabanatuta dagoena. Kondenazioaren beldurrak, Jainkoak hautatuak sentitu beharrak, lanaren etika bultzatu zuten, moral indibidual eta kolektibo indartsu batekin batera. Hezkuntzaren zabalkundeak eta lanaren etikak onura ekonomiko, zibiko eta industrialak ekarri zituzten epe luzera. 1960ko hamarkadatik aurrera, WASP (White, Anglo-Saxon, Protestant) kulturaren inplosioaren ondorioz, Estatu Batuak zentrorik eta proiekturik gabeko inperio bihurtu ziren, “funtsean erakunde militarra, kulturarik gabeko talde batek zuzendua”. Baina, nola iritsi zen egoera honetara?
WASP kulturaren familia prototipikoa
Todden ustez, erlijiotasunak hiru fase izango lituzke. A-Erlijiotasun tradizionala (joan den mendearen erdialdean iraungitzen hasiko litzateke): praktika sistematikoa da, kultu erlijiosoari laguntza erregularra ematen zaio, eta balio jakin batzuek osatutako pentsamolde. Faktore horiek azalduko lukete gizarte horren gorakada. B-“Zonbi” erlijiotasuna (mendearen aldaketarekin iraungitzen hasiko litzateke): parte-hartze aktiboa erortzen da, nolabaiteko kosmobisio erlijiosoa eta kultu-laguntza irregularra mantentzen dira; oraindik ere jokabide jakin batzuek inertziaz funtzionatzen dute. C- “Zero” erlijiotasuna: praktika bertan behera utzi eta balio etikoak nihilismo anomiko batengatik trukatzen dira. Fase honetan neoliberalismoaren balioak loratzen dira, eliteak oligarkia bihurtzen dira eta lotura komunitarioak desegin egiten dira.
Horren guztiaren ondorioz, balio irrazionalak (wokismoa) eta ekonomiaren eta gizartearen bertsio harraparia dira nagusi. Produkzio-lanetik, balio demokratiko eta meritokratikoetatik gero eta urrunago dagoen gizarte dekadente honetan, zeharkako ustelkeria hedatzen da, eta belaunaldi ahulagoak agertzen dira, osasun txarragokoak, jaiotza-tasa txikikoak, familien sortzaile ez direnak, nihilismo existentzialerako, gainbehera intelektualerako eta arduragabekeriarako joera dutenak. Hauek dira politika neoliberalen aplikazioaren ondorio sozial suntsitzaileak. Toddek AEBko estatistiketan hondamendi hori egiaztatzen du: kriminalitate-, alkoholismo- eta obesitate-tasen hazkunde jarraitua (% 30etik % 42ra igaro zen azken 20 urteetan); bestalde, Adimen Koefizientearen beherakada, eta haurren heriotza-tasaren gorakada oso esanguratsua.
III-Mendebaldearen bakardade ideologikoa eta bere isolamenduaren ezjakintasuna.
Mendebaldarrek, munduak obeditu behar dituen balioak dekretatzera ohituta, jende guztiak Errusiaren aurkako haserrea partekatzea espero zuten. Mendebaldeko komunikabideek asetzeraino errepikatzen dute Putin “diktadore gaiztoaren” eta errusiar “herri pobretuaren” irudi faltsua. Izan ere, munduaren zati handi batek ez du sinesten Ukrainak eta Washingtonek askatasuna eta aurrerapena ordezkatzen dituztela, eta Mosku, aldiz, tiraniaren ikurra dela. Mendebaldeak ez daki munduaren zati handi batek neoliberalismo globalista garaikidearen balio-sistema arbuiatzen duela.
Estatu Batuek balio liberalen sistema bat zabaltzen dute munduan, askotan giza eskubide unibertsal gisa deskribatzen direnak. Familia-egitura angloamerikarrak tradizionalki ez dira munduko beste edozein lekutakoak bezain patriarkalak izan. Modernizatu ahala, Estatu Batuek sexu eta genero eredu bat besarkatu dute, kultura tradizionalekin (Indiakoarekin, esaterako) eta moderno patriarkalenekin (Errusiakoarekin, esaterako) gaizki uztartzen dena. Beraz, kultura tradizionalek beldur handia diete Mendebaldeko joera aurrerakoi horiei, eta, jakina, uko egiten diote atzerri-politikan herrialde horiekin elkartzeari.
Toddek, familien antropologian adituak, ohartarazten du estatubatuarrak gaur egun zabaltzen ari diren balioetako asko ez direla beraiek uste dutena bezain unibertsalak. Horri dagokionez, Toddek dio LGBTQ iraultzak kristautasunaren behin betiko amaiera markatu zuela, Mendebaldean nagusi den indar moral gisa. 2005 eta 2015 artean, AEBren eraginpean zeuden ia nazio guztiek legeztatu zuten homosexualen arteko ezkontza, eta gehienak haratago joan ziren transgenerismoaren normalizazioarekin. Mendebaldeak ez du ulertu munduaren gehiengoarentzat susmagarri bihurtu dela, patrilineala, homofobikoa eta, izatez, mendebaldeko iraultza moralaren aurkakoa delako. Errusiari anti-LGBTQ izatea leporatzea Putinen jokoa jarraitzea da. Errusiak badaki bere politika homofobikoek eta anti-transek, mundo osoa alienatu beharrean, laguntza handia ematen diotela.
Todd ez da erlijiosoa, ezta moralista ere, liberala da gai hauetan, eta guztiontzako “eskubide-berdintasunaren” alde egiten du. Baina, analista gisa, gupidagabea da eta marra gorri bat marrazten du transgenerismoan. “Trans ideologiak auzi soziologiko eta historikoa planteatzen du. Gizarte-etorkizun gisa gizon bat emakume eta emakume bat gizon bihur daitekeen ideia ezartzea biologikoki ezinezkoa den zerbait baieztatzea da, munduaren errealitatea ukatzea da, faltsua dena baieztatzea da. Trans ideologia Mendebaldea definitzen duen nihilismoaren banderetako bat da, gauzak eta gizonak ez ezik, errealitatea suntsitzeko irrika. Ideologia hori badago, eta eredu historiko batean txertatu behar dut. Metaversoaren aroan, ezin dut esan errealitatearekiko dudan atxikimenduak erreakzionario bihurtzen nauen”.
Gaur egungo gizarte estatubatuarraren balioak eta portaera negatiboak dira funtsean. Pentsamenduei eta ideiei dagokienez, huts-egoera arriskutsua dago, dirua eta boterea lortzeko obsesioekin. Hauek ezin dira, berez, baliotzat hartu. Huts-egoera honek autosuntsipenerako, militarismorako, negatibotasun endemikorako, laburbilduz, nihilismorako joera eragiten du. Nihilismoak, izatez, nolabaiteko erlijio bihurtzen denean, errealitatea ukatzera jotzen du, sutsuki arbuiatzen du. Azken finean, nihilismoa da Estatu Batuetako ethos berria.
Mendebaldeko gizartearen etorkizuneko panorama kezkagarria baino askoz kezkagarriagoa da: drogek gazteen zati handi bat suntsitzen dute, osasun- eta hezkuntza-sistemek behera egiten dute nabarmen, gero eta disfuntzionalagoa den sistema ekonomikoak pobreen gehiengo handi baten sortzaile… Ezjakintasunak eta drogekiko adikzioek aurrera egiten duten gizarte batek ezin du bizirik iraun, ezta gezurra bere bizi-oinarri gisa baieztatzen duen zibilizazio batek ere. Anormaltasunak normaltasuna oinarritzen du. Anormala eta desbideratua dena munduaren giltzarri bihurtzen badira, ezinbestean dena disoluzio, porrot, akabo bihurtuko da. Badirudi itzulerarik gabeko puntu batera iritsi garela. Ezerezarekiko mendekotasuna duten gizaki bihurtu gara, eta uzkur gara ahalegina egiteak ekar dezakeen guztiarekiko.
Erromatar gizartea Inperioaren hedapen globalaren garaian
Liburua amaitzeko, Toddek gaur egungo mendebaldeko gizartearen egoera eta Erromatar Inperioaren gainbeheran dagoen gizartearena alderatzen ditu. Izan ere, erromatarrak beren hedapen globalizatzaile betean zeuden, biztanleriaren zati esanguratsu baten sistema esklabistak eta munduaren esplotazioak hiritar askeak pobretu zituen, diruz lagundutako eta idiotizatutako jendaila bihurtuz. Orain gertatzen ari zaigunaren nahiko antzekoa, dirudienez.
Emmanuel Todd. Mendebaldearen porrota. (La Défaite de L’Occident)
