XX. mendearen hasieran, Otomandar Inperioan elkarren arteko lehian hiru mugimendu nagusi egon ziren nazioa eraikitzeko prozesuan. Lehena panislamismoa zen, kalifa edo estatu islamiar baten menpeko musulmanen batasuna defendatzen duena. Bigarrena turkismoa, elementu etnikoan oinarritutako nazio politiko turkiar bat (turkiar herri guztien batasun kultural eta politikoa) sortzearen alde egiten duena. Azkenik, bada hirugarren mugimendu bat, otomanismoa deritzona, otomandar gobernuaren menpeko nazio ezberdinak, otomandar nazio handia sortzeko asimilatzean eta elkartzean datzana. Beraz, XX. mendearen hasieran nazio azerbaijandarra eratzeko prozesua tentsionatuta egon zen elkarren arteko baztertzaileak ziren hiru proiektu horien artean.
Elite politiko eta intelektual azerbaijandarraren ordezkariek “turkiar azerbaijandarrak” terminoa erabiltzen zuten formazioan zegoen nazio bat izendatzeko; gaur egun erabiltzen den “azerbaijandar” terminoak geroagoko jatorria du. Bestalde, azerbaijandar kultura berrian printzipio sekularrak baieztatzeak ez zuen esan nahi osagai erlijiosoak herriaren kontzientzian duen eginkizuna automatikoki murriztu zenik. Oraindik ere, sekularizatutako intelektualitatearen eta pentsamendu erlijiosoaren eraginpean jarraitzen duten masen artean alde handia zegoen. Beraz, Islama Azerbaijango biztanle gehienen autoidentifikaziorako oinarria izaten jarraitzen duenez, identitate nazionala bilatzea ez zen testuinguru musulman orokorraren mugetatik haratago joan (kosmobisio islamiarra).
Otomandar Inperioaren lurralde galerak 1807tik 1924ra
I-Islamismoa.
Panislamismoa, internazionalismo- eta antinazionalismo-modu gisa, ideologia pan-nazionalistetatik bereizten da (adibidez, panarabismoa), Umma (komunitate musulmana) leialtasunaren eta mobilizazioaren erdigunetzat hartu, eta etnia eta arraza banaketa-elementutzat baztertu ditu. Islama, funtsean, arrazismoaren aurkakoa da eta musulmanak arrazoi etnikoengatik zatitzen dituen edozeren aurka dago.
Pan-islamismoaren sorrera gizarte musulmanak garai hartako modernizazioari emandako erreakziotzat hartu beharko litzateke. Mundu islamiarrak Mendebaldearen aurrean zuen atzerapen kultural eta ekonomikoaren arrazoiak, aktiboki eztabaidatu ziren mundu islamiar zabalean. Musulmanen intelektualitatea konturatu zen estatu eta herri islamiarrak ez zirela egoera horretan gai izango, beren banakotasuna defendatzeko, beren kultura-herentzia eta nazio izaera babesteko. Beraz, pan-islamismoaren sorrera mundu musulmanaren berrikuntzaren testuinguruan aztertu beharko litzateke.
Musulmanen populazioaren % 5 baino gehiago duten estatuak. Berdea: sunita, Gorria: xiita, Urdina: Ibadi (Oman)
XIX. mendearen amaieran, nazio musulmanek arazo larriak zituzten: garapen kulturala lortzea, hezkuntzaren alorrean sakoneko erreformak ezartzea, bizimodu tradizionala hobetzea, kolonialismo europarraren uztarritik askatzea,… besteren artean. Batasunaren bidez soilik lor zitezkeen helburuak ziren. Baina gizarte musulmanaren harreman soziopolitikoak garatu gabe zeuden; Islamak bakarrik hartzen zituen identitate mota guztiak ideologia integratzaile gisa, eta musulmanak ikur nazional batek bereiziak izatea arbuiatzen zuen. Doktrina musulmanak Islam global komun bat baino ez zuen onartzen, hau da, mundu osoan musulmanen batasuna bereizketa nazionalik gabe.
Ahmed Agaoglu, bere ideologoetako bat, ziur zegoen Azerbaijango gizartearen modernizazio- eta berritze-prozesuak ideologia islamikoaren arabera soilik egin beharko liratekeela. Agaogluk kategorikoki ez zuen bat egiten Islama mundu musulmanaren arazo eta ezbehar guztien errudun nagusitzat jotzen zuten pentsalari eta kritikariekin; haren ustez, ez zen doktrina islamiarra bera, baizik eta kleroa, mundu islamiarraren degradazio eta geldialdiaren erantzulea.
- mendearen hasieran, Azerbaijanen mugimendu nazionalaren helburua ez zen nazio azerbaijandarra edo gainontzeko nazio turkiarrak askatzea, baizik eta nazio musulmanen arteko elkartasun loturak ematea. Turkiar azerbaijandar gehienek, Errusiar Inperioko nazio musulman guztiek bezala, ez zuten batere argi nazioaren esanahia; Ahmed Agaoglu buru zuen mugimendu nazionaleko buruzagi aurreratuenek ez zituzten islamismoa eta turkismoa bereizten, eta beren burua nagusiki musulman bezala ikusten zuten turkiarren ordez. Egoera hau, neurri batean, tsarren gobernua turkiar nazioekiko bereizteko eta errusiartzeko politika gupidagabearen ondorio izan zen. Politika hori erabili zen nazio horiek turkiar nazionalitateari zegozkion aztarnak suntsitzeko, eta beren artean edo beren artean eta Errusiatik kanpoko turkiar jatorriko nazioekin zuten lotura espiritual eta etniko oro kentzeko. Gobernu errusiarrak debekatu egin zuen liburuak, aldizkariak edo egunkariak nazio turkiarren hizkuntzetan argitaratzea, baita hizkuntza horiek hezkuntza sisteman erabiltzea ere. Bestalde, errusierazko hitzekin berrizendatu zituen turkiar eskualdeetako izen geografiko, historiko eta etnografikoak.
Turkiar herri taldeek uste zuten beren salbatze-bide bakarra erlijioa zela. Intelektualitatearen ordezkariek, tsarren erregimenak ezarritako baldintzen ondorioz nazio mailan kontzeptu aurrerakoiak inplementatzea ezinezkoa izango zela ulertu zuten arren, erlijioak batasunerako bitarteko bat eskaintzen zuela ikusi zuten, eta horren bidez interes nazional, sozial, ekonomiko eta politikoak gauzatu zitezkeela. Beraz, guztiz logikoa da elkartasunaren kontzeptu islamiarrak nagusitzen jarraitzea 1905-1907ko iraultzan agertu ziren lehen erakunde politiko azerbaijandarren programa eta aldarrikapenetan. Errusiak oraindik ez zuen interpretatu azerbaijandarren jarrera independentzia nazionalaren aldeko borrokatzat, kontzientzia nazionalaren esnatzearen zantzuak agerian geratzen ari ziren arren.
Hala ere, 1905-07ko gertaera iraultzaileek Errusiako musulmanen bizitza nazionalaren iratzartze mailakatua suposatu zuten, Errusiar Islamaren etorkizunari bi modutan aurre egin ziotenak: batzuk inperio osoan mugimendu musulman bakarra sortzeko ahalegintzen ziren bitartean, besteak herri musulmanen garapen independentea aldezten zuten, beren hizkuntzan eta kulturan oinarritua. Gainera, 1905-06ko armeniar-azerbaijandarren arteko liskarrek eragin nabarmena izan zuten Azerbaijango eraikuntza nazionaleko prozesuetan, turkiar azerbaijandarrak sendotzeko bultzada bihurtu zirenak: azerbaijandarren gizartean zeuden desberdintasun erregional eta “sektarioak” (sunitak-xiitak) leundu zituzten, eta euren batasuna indartu. Gertaera tragiko horiek agerian uzten zuten turkiar azerbaijandarren ezintasuna eta babesgabetasuna, baita gizartearen ahuleziak ere: antolakuntzarik eza eta koordinazio nazionaleko zentrorik eza.
Ordurako, Azerbaijango bizitza soziopolitikoan, “Umma”-ren ideiatik “Nazio”-arenera (islamismotik turkismora) igarotzeko lehen zantzuak agertu ziren. Izan ere, turkiar herriak Errusiar Inperiotik bereizteko prozesuaren adierazpen bat zen, baita turkiar eta tatariar azerbaijandarrak kultura eremu musulmanetik urruntzearena ere. Prozesu honen emaitza naturala turkismoaren ideologiaren sorrera izan zen, islamismoak aurretik baztertutako “nazio” kategoria jasoz diskurtsoaren erdigunean ardatz gisa jarri zuena; aurrerantzean, erreferentzia-puntua Islametik Turkiar Mundura aldatu zen. Kontuan izanik azerbaijandar musulmanak beste herri batzuetako musulmanekin (persiarrak, arabiarrak, etab.) identifikatzeak berbideratze hori eragozten zuela, ez dago zalantzarik turkismoaren ideologiak islamaren eragina ahultzen lagundu zuela objektiboki.
II-Turkismoa.
Turkiar herri askok erro historiko, kultural eta linguistikoak partekatzen dituzten arren, mugimendu politiko panturkiar baten sorrera XIX. eta XX. mendeetako fenomenoa da. Neurri batean Europan pan-eslavismoaren eta pan-germanismoaren garapenari emandako erantzun-modu bat izan zen, eta bestalde, eragin erabakigarria izan zuen Asiako pan-iranismoan. “Pan-turkismo” hitza turkiera hitz egiten duten pertsona guztien batasun politiko, kultural eta etnikoa deskribatzeko erabiltzen da. Ingelesezko bi hitzek “turk” hitzaren esanahi kultural eta arrazazko bikoitza bereizten dute: alde batetik, “Turk” hizkuntza eta kultura konnotazioa da, eta, bestetik, “Turkish”, nagusiki Turkian bizi diren pertsonei erreferentzia egiten dien etnia- eta arraza-terminoa da. Ideia pan-turkiarrak eta bateratze mugimenduak oso ezagunak izan dira Asia erdialdean eta beste herrialde turkiar batzuetan Sobietar Batasunak izan zuen kolapsoaz geroztik.
Turkismoaren ideologia ez zen Otomandar Inperioan jaio, baizik eta antzinako Errusiar Inperioko nazio turkiarren izpiritu nazionalaren gorakadaren ondorioz. Bere sustrai historikoak nazio turkiarren autokontzientzia etniko eta linguistikoan zeuden, une honetan intuitiboki elkarren antzeko kulturen babesa bilatzen baitzuen. Ohiko ideologia erlijiosoan oinarritzen zen panislamismoak ez bezala, turkismoa nazio kontzeptuan oinarritutako berrikuntza ideologiko bat izan zen. Beraz, turkismoa, Errusiar Inperioko nazio turkiarren bizitza nazionalaren iratzartzearen adierazpen bat izan zen, baita, nazionalismoek Mendebaldeko Europan izan zuten gorakadaren garaian, aurrerapen ekonomikoa eta garapen kulturala emulatzeko nahia ere.
Hasiera batean ez zen alderik izan turkismo, panturkismo eta panturanismo terminoen artean. “Pan” aurrizkiak (dena) esan nahi zuen nozio hau turkiar nazio guztietara hedatzen zela salbuespenik gabe, eta ez zuela inolako sentimendu politikorik, hau da, ez zuela aipatzen nazio turkiarren batasun politiko edo estatala. Beraz, turkismoa, panturkismoa eta panturanismoa sinonimoak dira, turkiar nazioen arteko elkartasuna eta lankidetza adierazten dutenak independentziaren, oparotasunaren eta aurrerapenaren aldeko borrokan. Errusiar inperioko zirkulu txobinistak turkismo hitza erabiltzen hasi ziren pan- aurrizkiarekin batera, izaera negatibo eta gutxiesgarria ematen saiatuz. Errusian turkismoarekiko jarrera negatiboa ez zen aldatu boltxebikeak 1917ko urrian boterera iritsi ondoren. Historiografia sobietarrak panturkismoa turkiar zirkulu erreakzionario burgesen doktrina txauvinista bezala deskribatu zuen, turkiar hizkuntzako nazio guztiak Turkiaren menpe jartzeko helburuarekin. Gainera, panturkismoaren apologistek, turkieraz hitz egiten zuten nazio guztien batasun nazionalari eta beren arraza nagusitasunari buruzko ikuspuntuak, historiaren faltsutzeetan oinarritzen zituztela adierazi zuen.
Turkismoaren teorikoak. Huseynzadeh izan zen Azerbaijanen turkismoaren, turkiar batasunaren eta Otomandar Inperioan zentratutako turanismoaren ideiak zabaldu zituen lehen pentsalaria. Bere lanak Hayat egunkarian (1905-1906) eta Fiyuzat aldizkarian (1906-1907) argitaratu zituen. Intelektualitatearen ordezkari askok euren etnia propioaren jatorriaz eta sustraiez kontzientzia gutxi zutenean, turkiar azerbaijandarren etnonimo onarturik ez zegoenean (une horretan, musulman, turkiar transkaukasiar edo tatariarrak deitzen zitzaien), Huseynzadehek argi eta garbi adierazi zuen: “Turkiarrak gara, munduko turkiar guztientzat aurrerabidea, oparotasuna eta zoriona nahi ditugu”. Turkiar tribu eta nazio ezberdinek nazio bakar bat osatzen zutela esan zuen, bere jatorri eta herentzia linguistiko partekatuagatik. Eta turkismo politikoaren funtsezko ideiak “turkizazioa, islamizazioa, europeizazioa” leloarekin deskribatu zituen, nazio turkiarrei zibilizazio modernoaren garapen eta ezagutza maila lortzeko eskatuz, hau da, europartzeko, baina beti euren sustrai etnikoetatik abiatuta eta mundu islamiarrarenak direla ahaztu gabe. hau da, europartzeko, baina betiere bere sustrai etnikoetatik abiatuta eta mundu islamiarreko kide izatea ahaztu gabe.
Huseynzadeh-ren lanek indar handiz markatu zuten Azerbaijanen pentsamendu soziopolitikoaren historia, nazio terminoari espezifikotasuna eta zehaztasun zientifiko-historikoa eman baitzizkioten. Bere aurretik, termino hau modu oso anbiguo eta abstraktuan erabiltzen zen munduko musulman guztiak izendatzeko, hau da, Ummahren nozioaren sinonimoa zen. Huseynzadehek nazioa komunitate etnikotzat hartzen zuen, ez komunitate erlijiosotzat, eta banandutako nazio turkiarrak nazio turkiar komun baten zati integralak zirela uste zuen.
Ahmet Ağaoğlu (1869-1939), Ahmet Bey Ağayev izenaz ere ezaguna. Əhməd bəy Ağayev azerieraz
Islamismotik turkismora eboluzionatu zuen Agaoglouk, Huseynzadehekin batera, XX. mendearen hasieran Azerbaijango bizitza soziopolitikoan kontzeptu nazionalak baieztatzen ere lagundu zuen. Biak izan ziren turkiarrak beste nazio musulman batzuetatik banatzen zituen kontzeptu etnikoaren sortzaileak, baina, aldi berean, nazio turkiar ezberdinen arteko bereizketa etnikoak arbuiatu zituzten: turkiar otomandarrak, uzbekiarrak, kazakhstandarrak, tatariarrak, azerbaijandarrak, etab., guztiak komunitate nazional bakar baten parte bezala hartuz. Ikuspuntu honetatik, ez Huseynzadehek ez Agaogluk ez zuten onartu nazio azerbaijandar berezi baten existentzia, eta nazio turkiar ezberdinak nazio independente bezala pentsatzearen aurka zeuden.
Otomandar Inperioa eta turkiar otomandarrak, banatutako nazio turkiarrak mailaz maila integratuko ziren turkiar estatu bakar posible baten nukleotzat hartu zituzten. Huseynzadeh, erlijio, hizkuntza eta kultura komun batek elkarlotutako estatu eta nazio handien garai historiko batean bizi zirela sinetsita zegoen. Ez zuen ezkutatu Azerbaijan bat nahi zuela Otomandar Estatuari lotuta.
Huseynzadehen arabera, nazio turkiar bakar baten eraketa, nazio turkiar guztientzako hizkuntza komun baten eraikuntzan oinarritu beharko litzateke. Horrelako hizkuntza bat sortzea aurrerapen- eta kultura-hizkuntza bihurtuko litzateke turkiar guztientzat, eta horrek aurrerapen orokorra eta turkiar munduaren sendotzea ekarriko luke. Otomandar hizkuntzaren Istanbulgo dialektoa iradoki zuen turkiera arruntaren oinarri gisa. Komunikabideen aukerak aprobetxatu zituen eta hainbat turkiar nazioetako ordezkarien artean otomandar hizkuntza literarioaren propaganda egin zuen. Baina bere ideien zabalkunde hori modu zakar eta oldarkorrean egin zuen, Kaukasoko turkiarren (azerbaijandarren) hizkuntza, mendeetan zehar, politika, filosofia eta zientziaren alorretako aurrerapenetik blokeatua izan zela uste baitzuen, honen ondorioz, bere garapen naturalean gelditu zelarik, eta jada ezin zen kontzeptu abstraktuak adierazi edo beren hizkuntzan eztabaida konplexurik mantendu. Beraz, turkiar azerbaijandarren garapen intelektuala ziurtatzeko, otomandarren hizkuntza literarioa erabiltzea beharrezkoa zela uste zuen. Hizkuntzaren alorrean, hizkuntza literario azerbaijandarra mailegu arabiar eta pertsiarretatik garbitzearen aurka agertu zen, baita hitz horiek alternatiba azerbaijarrekin ordezkatzearen aurka ere, hizkuntza literarioaren perfekzioa eta estilo altua kaltetuko zituela uste baitzuen.
Ali bey Huseyn oğlu Huseynzade (1864-1940). Əli bəy Hüseyn oğlu Hüseynzadə, azerieraz
Huseynzadehen ideia hauek eztabaida gogorra eragin zuten azerbaijandar intelektualitatearen barnean. Garai hartan, ezbairik gabe, Otomandar Inperioa Errusiar Inperioko gainontzeko nazio turkiarrentzat (turkiar azerbaijandarrak, tatariarrak, bashkiriarrak, uzbekiarrak, etab.) erakarpen gune natural bat zen. Hala ere, horrek ez zuen esan nahi nazio horietako ordezkariek beren kultura eta hizkuntzari uko egin behar ziotenik, turkiar otomandarrekin erabateko bat-egitea lortzeko. Azerbaijanen horrelako sentimenduen agerpen bat, joera berri baten agerpena izan zen, Azerikhilar, aldizkako prentsaren hizkuntzaren otomanizazioaren aurka hitz egin zuena. Haiek uste zuten otomanizazio horrek, irakurle komunarentzat ulertzeko zailak ziren erreferentzia literarioak sartzea ekarriko zuenak, herri-masak prentsa nazionaletik urrunduko zituela. Azerichilarrek, prentsaren hizkuntza, azerbaijandar irakurleentzat argia eta eskuragarria izan behar dela, eta, beraz, turkiar azerbaijandarren hizkuntza mintzatua egokiena dela pentsatu, baieztatu eta praktikara eraman zuen. “Molla Nasreddin” izeneko aldizkariak joera hori irudikatu zuen. Mamedkulizadeh argitaratzaileak hitz eman zuen azerbaijandar guztiek erabiltzeko moduko hizkera errazean argitaratuko zuela aldizkaria, ahozko hizkuntzaren antzeko estiloa erabiliz. Helburu horrekin, aldizkariaren editore eta egileek arabieraren eta persieraren maileguak ordezkatu zituzten, hizkuntza mintzatuaren elementu lexikoak haien ordez jarriz.
Bistan denez, literatura-hizkuntzaren arazoari buruzko eztabaida horiek nortasun nazional baten bilaketaren isla ziren. XX. mendearen hasieran, Azerbaijango gizarteak konpontzen zaila zen dilema zail bati aurre egin behar izan zion: Otomandar nazioarekin integratzea edo nazio propio independente eta buruaskia eratzea.
Molla Nasreddin aldizkariaren aldekoek, une horretan eratzen ari zen azerbaijandar nortasuna zeramatenek, maileguak ordezkatzeko bertako hizkuntzaren barne-baliabideen erabilera aktiboaren alde egin zuten, eta otomandarren turkiera azerbaijandarren hizkuntza literario bihurtzeko saiakera oro arbuiatu zuten.
Mustafa Mahmudov, Errusiako Bigarren Dumako kidea (eskuinetik bigarrena) Molla Nasraddin aldizkaria erakusten
Turkismoak nazio-identitatean duen garrantzia. XX. mendearen lehen urteetan, turkiar nortasun arrunta, masa-fenomeno bezala, oraindik ez zen existitzen. Herri turkiar guztiak hartzen dituen nazio turkiar bakar baten irudia intelektual azerbaijandarraren zati baten kontzientzian baino ez zen existitzen. Eta turkiar azerbaijandarren masa kontzientzian, erlijio-afiliazioa (musulmanak) eta tokiko nortasuna oraindik gailentzen ziren turkiar nortasun arruntaren gainetik.
Huseynzadeh eta Agaoglu bi pentsalariek erlijio identitatearen inperio zatiezina ahuldu zuten, eta turkiar azerbaijandarrei, oinarri teoriko sendo bat eman zieten, Ummatik nazio propio baterako trantsizio mailakatuaren ondoren nazio identitate indartsu bat lortzeko. Huseynzade eta Agaogluren ideiek, Azerbaijanen, balio izan zuten turkiar identitate etnikoa gordetzeko, iranizazio politika zaharra kontrapisatzeko eta hasi berria zen errusiartze-politikari eusteko.
Huseynzadeh eta Agaoglu nazio turkiar bakarraren kontzeptuak, herri masak irauli zituen, nazio turkiarren esnatze nazionalean funtsezko ekarpena egin zuen, eta autokontzientzia turkiarra nortasun islamiarraren atzaparretatik askatzen lagundu zuen. Azerbaijandarrak etnia- eta hizkuntza-komunitate zabal bateko kide izateak berak inspiratu zituen mugimendu nazionaleko ideologo eta aktibistak, eta beren mugimendu nazionalak arrakasta izango zuela konbentzitu zituen. Horri dagokionez, turkismo kontzeptuek paper mobilizatzaile handia izan zuten Azerbaijango mugimendu nazionalaren garapen prozesuan. Gainera, “nazio turkiar bakarra” kontzeptuak lagundu egin zuen nazio turkiar ezberdinak elkarrengana hurbiltzen, baita hesi kultural eta ideologiko moduko bat sortzen ere, nazio horien edozein desetnizazio bortxaturen aurkako bidea oztopatzen zuena.
III-Azerbaijanismoa.
Turkiar identitate arrunta trantsizio garai bat bihurtu zen, antzinako identitate nazional erlijiosotik eboluzionatuz benetako nortasun azerbaijandarra izatera iristea ahalbidetuko duena. Egia esan, pentsaezina zen turkiar pentsamendu politikoa, pan-islamismotik askatu berria izan ondoren, gaur egun existitzen den ideia nazional errealera berehala iristsi ahal izatea. Psikologikoki, hau ulergarria da. Gerra eta arrisku orokorreko baldintzetan, Islamak eskaintzen zuen batasunaren babesa alde batera utzita, nazionalistek indar bereko beste bat eman behar izan zuten: “Danubiotik Altairaino hedatzen den turkiar herrien batasuna!”. XX. mendeko bigarren hamarkadan modernizazio-prozesuak garatu ahala, eraikuntza-proiektu nacional sendoa agertzen da, nortasun nazional azerbaijandarrerantz joera argia duena. Proiektu hau nahiko bateragarria izan zen garai hartan Erdialdeko eta Ekialdeko Europan gertatzen ziren prozesuekin, baita Errusiar Inperioaren mendebaldeko eskualdeekin ere.
Mammad Amin Rasulzaderekin (1884-1955) lotura zuzena du nazio azerbaiyar buruaskietsi baten proiektuaren azken eraketak, ideologia nazionalerantz urrats erabakigarria eman zuena. Rasulzadek turkismoaren ideologiari buruz zuen ikuspegi sortzailea izan zen “batasun turkiarra” hauteman zuela ez turkiar herri guztiak estatu bakar batean batzeko, baizik eta nazio askapenerako helburu komunen aldeko borrokan berdintasunezko batasuna lortzeko. Ikuspegi honek, turkismoaren ideietan oinarrituta, azerbaijanismoaren jatorrizko kontzeptu berri bat garatzera eraman zuen, Azerbaijango turkiarren bereizgarri zen nortasun nazionalaren eta estatu nazional izatearen oinarri teoriko bihurtu zena. Rasulzadek bere lagunei eskatu zien ez geratzeko besoak gurutzatuta Turkiaren laguntzaren zain, baizik eta beraiek pasatzeko jarduera independente eta aktiboetara Errusiako uztarri kolonialetik salbatzeko. Ziur baitzegoen batasun turkiar komuna banakako herri turkiarren errealitatean bakarrik oinarritzen dela.
Rasulzadek ez zuen publikoki proposatu 1917ko otsaileko Iraultzaren aurreko aldian turkiar azerbaijandarren estatu nazional bat sortzeko ideia. Izan ere, benetako programa politiko bat sortzeko, gutxieneko kanpoko baldintza batzuk behar dira, Errusian une horretan erabat ez zeudenak. Estatu nazional bat sortzeko ideiak aurrera egiteko “giro politiko” egokia 1917ko otsaileko Iraultzaren garaipenarekin bakarrik agertu zen Errusian. Otsaileko Iraultzaren ondoren, etniaren politizazio-prozesu biziek aurrekaririk gabeko hazkundea ekarri zuten Errusiar Inperio zaharreko kolonietan, baita Azerbaijanen ere. Eta Azerbaijango indar nazionalek, Rasulzade buru zutela, egoera aprobetxatu zuten turkiar azerbaijandarren eraikuntza nazionaleko prozesuak azkartzeko eta sakontzeko, hauek, behin betiko, mugimendu nazionalen Miroslav Hrochen hirugarren fasean (masa mugimenduan) sartu zirelarik: herriak batasun nazionalaren ideia besarkatzen du eta mobilizatu egiten da, lehenik autonomiaren alde eta gero independentziaren alde borrokatzeko.
Mamed Emin Rasuladze (1884-1955), Məhəmməd Əmin Rəsulzadə azerieraz.
Azerbaijango Mugimendu Nazionalaren lehen programa politikoa, estatu nazional bat lurralde autonomia moduan sortzea eskatzen zuena, 1917ko apirilaren 15etik 20ra Bakun ospatu zen kaukasiar guztien lehen kongresu musulmanean otsaileko iraultzaren ondoren formulatu eta onartu zen. Rasulzadek, mugimendu nazional azerbaijandarraren liderrak, Errusiako talde nazionalei autodeterminaziorako eskubidea ematea eskatu zuen, eta azerbaijandarrek euren estatu propioa nazio eta lurralde autonomia moduan sortzeko beharra aurreratu zuen. Ideia honen aurrerapena, bere nortasun nazionala beste herri musulman eta turkiar batzuenaren ezberdina zela adierazten zuena, azerbaijandar intelektualtasunaren kontzientzian sakoneko oharztarapen bat izan zen. Halaber, elite politiko azerbaijandarrak turkismotik azerbaijanismorako azken trantsizioaren seinale izan zen. Turkismoa, balio kultural hutsa bihurtuz, turkiar azerbaijandarren identitate nazionalaren osagaietako bat besterik ez zen. Erabaki horren garrantzia are gehiago handitzen da egin zen testuinguruan; izan ere, une horretan Azerbaijango indar politiko gehienak autonomia formako estatu nazional baten ideiaren aurka zeuden.
Rasulzade “Nazio turkiar bakarraren” kontzeptu tradizionaletik haratago joan zen eta herri turkiar indibidualen nortasun nazionala berretsi zuen: “Türk-Tatar nazioek jatorri bakarra dute. Aldi berean, ukaezina da euskalki ezberdinak hitz egiten dituztela eta beren ezaugarrietan ezberdinak direla. Gaur egun, Volgako tatariarrek beren literatura, prentsa, idazle eta poeta propioak dituzte. Uzbekiarrek ere badute beren literatura aberatsa. Kazajstandar eta kirgiziar prentsa garatzen hasi zen. Herri horietako inork ez du onartuko, indarkeriaren mende egon arren, haien funtsari uko egitea. Era berean, turkiar azerbaijandarrek ez diete uko egingo beren hizkuntzari, literaturari eta ohiturei”. Adierazpen horien arabera, autokontzientzia azerbaijandarra kontzientzia orokor musulmanetik eta turkiar komunetik isolatzeko prozesua atzeraezina bihurtu da.
Rasulzadek azerbaiyanismoaren ideologiaren eraketan izan zuen paperari buruzko liburu berria
Batzuek Rasulzaderi leporatzen diote nazio- eta lurralde-autonomiaren aldarrikapenera mugatu izana eta Azerbaijanen erabateko independentzia politikoaren alde ez egitea. Baina ez dakite 1917ko udaberrian, poloniarrak eta finlandiarrak izan ezik, jada nahiko nazio helduak eta ongi prestatuak baitziren, Errusiako gainerako herriek ez zutela independentzia politikoa eskatu. Rasulzadek adierazi zuenez, une horretan “georgiarrek ere, Kaukasoko demokraziaren lidertzat jotzen zirenek, ez zuten independentzia lortu”. Gainera, georgiar mentxebikeek, masen artean ospe handia zutenek, Errusia federalizatzearen ideia kausa iraultzailearentzat kaltegarritzat jotzen zuten, eta ez zioten muzin egiten georgiar federalisten aurka indar fisikoa erabiltzeari. Gainera, Rasulzade oso jakitun zen gobernu zentral ahul batekin, federalizazio prozesuak herrialdearen desintegrazioa eta independentzia politikoa eskuratzea ekarriko zuela ezinbestean. Rasulzadek behar bezala zehaztu ahal izan zuen Errusiako herri musulmanen eraikuntza nazionalaren garapenaren norabide estrategikoa, eta nabarmen bizkortu zituen bere jarduera sozial eta politikoekin.
Rasulzadek formulatutako azerbaijandar nortasun nazionalaren osagairik garrantzitsuenak turkismoa, hizkuntza azerbaijandarra (azeriera) komunikazio nazionalerako bitarteko unibertsal gisa, Europarekiko orientazio geopolitikoa, islamiar konfesioa, eta antolaketa politiko eta juridikoaren eredu errepublikar-demokratikoa izan ziren. Beraz, Rasulzaderen berrikuntza ideologikoa, turkismoaren ideietan oinarrituz, azerbaijanismoaren sistema kontzeptual koherente bat garatzean datza, hau da, azerbaijandar Estatu-Nazioa sortzeko proiektu bat. Proiektu hori praktikan ezartzeko borroka izan zen haren ondorengo jarduera politiko guztien edukia.
