Martxoaren 31tik apirilaren 6ra bitartean, Nabarraldek kultur aste bat antolatu du Nafarroako sorgin ehiza ezagutarazteko eta ezagutzeko. Memoria, egia, erreparazioa, erreduintzea, genero-ikuspegia… Horiek dira jorratuko ditugun gaiak erakusketa baten eta jardunaldi baten bitartez. Jardunaldirako izen-ematea doakoa da baina aurretiko izen-ematea beharrezkoa da.
Gizarte batek bere buruari, iraganari eta memoriari buruz duen kontakizuna funtsezko osagaia da bere gizarteratzea eta gizarte-kohesioa sostengatzen duten mekanismoetan. Ez da onargarria, gure kontakizun historikoan, gertaera faltsu bat, misoginia, indarkeria eta errepresio egoeretara garamatzana, eta hutsalkeria terminoetan errepikatzen dena, torturatutako emakume haien iseka eta gutxiespenaren estereotipoen eraikuntzan.
Pirinioetako Auritz/Burguete herrian, 1525eko ekainaren 19an, fede katolikoaren izenean, Balanza lizentziatuak bost pertsona (lau emakume eta gizon bat) erretzea agindu zuen, sorginkeria eta erlijioaren eta kristauen zoriontasunaren aurkako hainbat krimen leporatuta. Heresiak, lehorteak, gaitzak eta zorigaitzak eragitea, auzokoen gaixotasunak, ereindakoak suntsitzen zituzten txingor-ekaitzak, haurren bat-bateko heriotzak eta deabruaren aginduz egindako beste zorigaitz batzuk leporatu zizkieten. Gainera, behar bezala galdekaturik, Basajaunberro eta Sorginaritzagako basoetan, Demoniuarekin tratuak, akelarreak eta debekatutako beste ekintza batzuk egiten zituztela aitortu zuten.
Fede aitor hau Nafarroako gerraren garaian gertatu zen, armak oraindik baretu gabe zeudenean. Balantzako justizia-agintaritza ez zen Auritzera eta herriko plazan sorginak erretzera mugatu; aitzitik, Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa eta Luzaideko ibarretatik jarraitu zuen. 200 pertsona baino gehiago ikertu, atxilotu eta galdekatu zituzten. Horietatik 50ek baino gehiagok sutan amaitu zuten.
Asisko Urmenetak dioen bezala, “Akelarre” hitza euskaratik gaztelaniarako mailegurik ezagunenetako bat da, eta Inkisizioak Nafarroako lurraldean antolatutako ustezko euskal sorginkeriaren aurkako prozesu horien testuinguruan agertu zen. Eta, hala ere, errealitatean ez zen inoiz akelarrerik izan. Inkisidoreen asmakuntza bat izan zen, irudimenaren irudi bat, fantasia hutsa, beren gaitzespen eta jazarpenak justifikatzeko eraikia.
Misoginia
Sorgin-ehiza emakumeen aurka zuzendu zen bereziki, imajinario bereziki patriarkal batek salatuta, gaur egun oraindik interpretatzeke dagoen joera misogino batekin, eta beren independentzia ezaugarri zuten emakumeen kontra bereziki egin zuen (alargunak, gurasoen edo senarren aginpidetik aske zeuden emakumeak…). Bere jakintza tradizionalaren edo lanbide liberalen datuak ere pisatu zuen: petrikiloak, emaginak, belar-saltzaileak. Auritzen ondoren, Balanzak Pirinioetako haran desberdinetatik jarraitu zuen bere bidea. Burgin Magi Salvo (Miguel Gayarreren emaztea), María de Aguerre (Pedro Martinen emaztea), Garden, María Périz (Erronkari), Graxi Aguialt eta Catalina de Jauregui (Uztarroz) auzipetu zituzten, eta Graciana de Esnoz, María del Caballo Blanco, la Abadesa, Miquela de El Burgo eta María de Garralda sutan amaitu zuten. Villanueva de Aezkoan María Sagardoiren kasua aipatzen da. Auzokide batzuek akusatu egin zuten, bakarrik bizi zelako eta edalontzi ponzoñosoak prestatzen zituelako.
Sorginkeriaren jazarpenaren fenomenoak mende bat iraun zuen Nafarroako mendialdean, Zugarramurdiko akelarreen kasurik ezagun eta ospetsuenarekin. Gaur egun memoria partekatua da Pirinioen bi aldeetan. Baina gutxi ezagutzen da haren zirkunstantziez. Datorren urtean, 2025ean, 500 urte beteko dira lehen inkisizio-su hartatik, jazarpen eta zeremonia haien zikloa irekiko zuenetik.
‘Nafarroako sorgin ehiza’ kultur astea
ERRIBERA KULTURGUNEA. MARTXOAK 31-APIRILA 6
Martxoak 31
‘Sorgin ehiza Pirinioetan’ erakusketaren aurkezpena, 19:30. Iñigo Larramendi
1525ean, Pedro de la Balanzak eta Inkisizioak Pirinioetako haranetan egindako sorgin-ehizak, Nafarroako biztanleak espainiar okupazioan mendean hartzeko interesari erantzun zion, katolizismoaren eta Trentoko kontzilioaren printzipioetan diziplinatzeari, emakumeei, batez ere aske eta emantzipatuta agertzen zirenei, zigor eredugarria ezarriz. Gizonak gerran, emakumeek erdal asimilazioari aurre egiteko borondate nafarra adierazten zuten, kulturan, independentzia pertsonalean eta ohituretan. Konkista militarraren ondoren, kontrol soziala Pirinioetako azken bordako sukalderaino eraman zen.
Apirilak 5
‘Sorgin ehiza Nafarroan’ jardunaldia
9:15 Harrera, akreditazioak eta materialaren banaketa
09:30 Irekiera. Aingeru Gorrotxategi (musikaria)
09:40-10:00 Naroa del Orden / Xabier Urdangarin / Zelai Nikolas (Eusko Ikaskuntza)
10:00-10:45 Asisko Urmeneta: Sorgin ehizaren deseraikuntza: 1525-2025
10:45-11:15 Koro Irazoki: Loturik daude hiru “Su”
11:15-11:45 Kike Fz de Pinedo: Sorgin-ehiza Arabako ekialdean
Atsedenaldia eta kafea
12:15-13:30 Mahai ingurua/Mesa redonda: Las brujas vascas; entre la fantasía, la tradición y la ley de vagos y maleantes. Iñaki Idigoras (ingeniaria), Isa Otero (feminista. ‘Madejas contra la violencia sexista’ elkartea) eta Mª Carmen Basterretxea (irakaslea, Antropologian doktorea)
** Saio osoa streaming bitartez zabalduko da
