Jendaurrean bota du Benito Lertxundik (Orio, 1942) azken denboran bere baitan zeramana: ez da oholtzara itzuliko. Arindu du erabakiak. Arin eta aske hitz egin digu, Jon Maia laguna ondoan hartuta, herriaz, hizkuntzaz, ginenaz eta garenaz. Beti asegaitz, beti aldakor. Baina beti bera, azken hatseraino, Benito.
(Jagoba Manterola | FOKU)
Otsaileko arratsalde bat. Hego- haizeak eta euriak menia eman duten arrats bakan horietako bat. Kazetariak: «Kafe bat hartuko dugu? Denboraz gabiltza». Bertsolariak baiezkoa; Salatxo tabernan bi ebaki. Jon Maiak: «Badakizu? Hementxe hartzen du berak kafea egunero». Partekatu dituzte bere abesti gustukoenen playlistak, erlojuari begirik kendu gabe. «Goazen garaiz, badaezpada», diote. Errioaren beste aldean da hitzordua, beirazko talaian, Benito Lertxundik horren kuttuna duen mirotz-leinuaren kabian. «Han, badator», atera zaio Maiari. Badator bai, horma gardenaz bestaldean, badator, arin, pauso bizkorrez. Etxeko atea gurutzatzen duenaren egunerokotasun erosoan, badator.
Mahai buruan Benito Lertxundi, ezkerretara Jon Maia, eta honen alboan kazetari hau.
Orioko bardoa errioari eta herriari begira jarri dugu. Garbi datoz Oria ibaiaren urak. Eta garbi datoz abeslariaren hitzak ere, urratzea maite duen hizkuntzan, urratua bizi den herriari buruz galdetzean ere. Hasi da begiraden jolasa: beiraz bestaldeko paisaiatik abiatu eta denboraren lerroan atzera eta aurrera. Iragana, oraina eta gezur bat baino ez den etorkizuna ardatz hartuta.
Bizitzako une honetan nora begiratzen du Benito Lertxundik? Nire begirada ez da aldatu. Aldakuntza bat eman da, jarraipen bati etenaldia eman diot, baina nik nire adimenean berdintsu jarraitzen dut. Hartu nuen erabakiarekin arindu egin naiz. Alde hori, alde positiboa da niretzat, behar nuelako horrelako zerbait egin, ailegatu zelako garaia.
Hasi nintzen pandemia garaian, ez dakit zergatik. Pandemia batean ginela, nik aitzakia bat izan behar nuela sentitzen nuen, nolabait esateko toki batean jendea biltzeko, eta horrek zama handia sortzen zidan. Baina baita ohartu nintzen erabaki hori hartzen lagundu zidala gogo gutxi izateak ere. Eskaintzak etortzen ziren, baina iskin egiten nien. Iritsi zen, ordea, hasi behar nuen ala ez finkatzeko garaia, eta une horretan ez nuen ezetz esaten jakin. Askotan pentsatzen nuen, ‘garai hartan utzi izan banu, orain bakea’. Baina jarraitu beharra neukan, nahiz eta ez nintzen sentitzen lehengoa.
Gernikakoa, azken-aurreko zuzenekoa, izan zen azken diskoan jaso dena. Ez nintzen gustura aritu han ere. Etxeratu nintzen haserre neure buruarekin; gau hartan ez nuen lorik ere egin. Eta gero nola diren bizitzako gauzak, handik diskoa atera zen.
Dotorea. Oso berezia. Uste dugu kantari batek bere ibilbideari zuzeneko disko bikoitz batekin bukaera ematea izugarri ederra dela. Kontatu dizkiguzu azken urteetako sentsazioak, baina aurretik beste urte pila bat izan dira. Oso zuzeneko kantari bat izan zara, ezta? Kantariak berez zuzenekoak dira. Gero etorri ziren grabaketak eta musika etxeratzeko modua, baina kantariek betidanik zuzenekoan abestu dute. Berez, gure kultura kantarien kultura da. Jendaurrean agertzea eta jendaurrean egitea egin behar dena bere arrisku eta bere gauza guztiekin, eta une horretan gerta litezkeen gauza guztiekin. Ni oso kritikoa izan naiz betidanik nire grabaketekin, baita nire zuzenekoekin ere. Ez dakit asegaitza naizen edo zentsura gehiegi jartzen diedan nire jarrerei.
Autoexijentzia handiegia? Ez dakit hori den, edo den nahi dudala jendea gustura utzi. Gero, tartean sartzen da norberaren egoa ere, norberak beti darama bere egoa arrastaka. Hori gabe ez zara egoten jendaurrean.
Oso inportantea da hori ikusten jakitea eta, nolabait, tronpetei jartzen zaien bezala, sordina jartzen diozu egoari ere. Horrek ere ematen dizu kezka hori, jendea joan dadila oroitzapen onarekin. Ea kantaldi honetan errekorra hausten dudan. Norgehiagoka bat egoten da, norgehiagoka psikologiko bat.
Zein momentu izan dira zuzenekoetan zuretzat bereziak? Zer sortzen denean? Gauza bereziak pasatu zaizkit. Gustura egon naizenean, oso gutxitan, argazki baten bila edo sinadura baten bila etorri direnek beti esan izan didate: ‘Gaur ez zinen gustura. Antzematen zitzaizun’. Eta ni gustura nintzen! Baina antzematen zidaten ez nintzela gustura. Hor zerbait arraroa pasatzen da. Eta ia beti ni ez nintzen gustura baina, hala ere, ikusten nuen jendea txaloka eta oihuka. Eta pentsatzen nuen nire baitan: ‘Hau ez da gaurko irabazia. Lehendik etorriko duk. Ez duk oraingoa’. Sentipen horrekin joaten nintzen etxera.
Ezkerrean, Benito Lertxundi, Jon Maia bertsolariak eta Oihana Azkue kazetariak lagunduta. Elkarrizketa hau irratsaio modura grabatu zen Orioko Arraun Etxean, neguko arratsalde batean. Jagoba Manterola | FOKU
Estudiora joaten nintzenean grabaketak egitera, gauza bera pasatzen zitzaidan. Nik ez daukat esateko disko bat nire gustukoa. Gustura, ni ez. Besteak badirudi baietz… Batzuetan pentsatzen dut beharbada ez ote den halako amultsu izateagatik nirekin, sari moduan ematen dizutela, sinestea ere kostatzen zait. Baina, badakizu, artearen mundua misteriotsua da, eta akatsek ere laguntzen dute artelana osatzen. Baina ni asegaitza naiz. Beti entzun dut perfekzionista naizela, eta ni harritu egiten nau horrek. Nigan beti dago gutxitu sentsazioa: hau ez dut egin, bestea ez dut lortu… beti izan dut sentipen hori. Agian, autorea bera kritikoa izatearen baitan dago perfekzionismoaren nolabaiteko bukaera hori. Horregatik, beharbada besteek sentitzen dute zerbait perfektua nik ikusten ez dudan tokian.
Eta azkeneko diskoarekin pasatu zait hori, dena arrastaka nekarrela eta sorpresa bat izan zen niretzat. Nik ez nuen espero diskoa. Gure teknikariak grabaketa egin zuen emanaldian, beste askotan bezala, baina grabaketa horiek beti izan dira entsegu moduan, jakiteko ongi gabiltzan. Grabatu zuen. Eta grabaketa hori Olatzek hartu zuen eta diskoa etorri da.
Kantua sortzerakoan, jendaurrean kantatzean edota grabaketa estudio batean, noiz sentitu izan duzu magia? Gogoratzen naiz, oso urrutikoa den arren. Nik ez dut inoiz azidorik eta horrelakorik hartu, eta mozkor ere ez naiz inoiz oholtzaratu. Uda zen eta Ondarroan, frontoi irekia, elizaren kontra. Ezkerpareta elizaren horma da. Eta kontatu zidaten istorio bat, hor goian, elizaren teilape horretan, bazirela eskultura batzuk behera begira, Kortxeleko mamuak deiturikoak, eta magikoak zirela. Eta tokatu zitzaidan haien azpian oholtzaratzea. “Gaueko ele ixilen balada” kantatzen ari nintzen. Eserita kantatzen nuen orduan. Bat-batean hasi zitzaidan oholtza mugitzen, mugitzen, mugitzen… Jendeari begiratzen nion, baina fokuek ez zidaten jendea ikusten uzten. Baina oholtza jiraka ikusten nuen… Kantu hori abesten jarraitu nuen, eta kantu harekin bakarrik gertatu zitzaidan. Ez dakit zer gertatu zen. Huraxe izan zen zerbait magikoa. Pentsatu nuen: ‘Kortxeleko mamuak dituk horiek!’. Kantua bukatu nuenean, gora begiratu nuen eta komentatu egin nuen jendearen aurrean. Jendeak barre egin zuen, pentsatuko zuten tontakeria bat zela, ziur asko. Baina niretzat magikoa izan zen.
Eta kantuen sorreretan, badauzkazu hor istorio bereziak? Bolantean ere bai. Nik ohitura nuen nire adiskide [Juan Antonio] Urbeltz eta bere emaztearekin [Marian Arregi] elkartzekoa. Afari modukoa egiten nuen etxean eta kotxea hartu eta joaten nintzen beren etxera. Kafe bat hartuz, disko pila bat entzuten genituen. Eta egun batean, arratsalde batean, bota zuen kazkabarra. Pasatu zen hura eta nik afari modukoa egin eta beti bezala abiatu nintzen hara. Orduan R5 kotxe bat neukan eta bazuen aje bat: putzuzulo batean sartzean, bustitzean, itota gelditzen zen, baina hamar minutuko kontua izaten zen. Beraz, atera nintzen gauez eta orain Aginagan dagoen surtidore aldera hurbiltzen ari nintzela, putzuzulo batean sartu nintzen. Ahal nuen bezala baztertu nintzen. Motorra ito zen. Ikaragarrizko euri zaparrada ari zuen. Aurrera begiratu eta ikusten nuen ilargi bat borobil-borobila. Ez da posible, esaten nuen. Oharkabean doinu bat kantatzen ari nintzen. Zer da hau? Arrankatu nuen kotxea, heldu nintzen eta esan nion Urbeltzi: ‘Begira, hantxe, oharkabean doinu hau kantatzen ari nintzen. Jakin nahi dut hemen entzundako zerbait den edo nola atera den’. Eta hasi ginen diskoak entzun eta entzun… ‘Hemen ez dago, hor ere ez’… Horrela pasa genituen bi edo hiru egun.
Jagoba Manterola | FOKU
Ez zegoen inon? Ez zegoen, ez. Grabatu egin genuen eta hor gelditu zen. Gero doinu horretatik kantu bat atera zen.
Ze kantu ? “Nere herriko neskatxa maite”.
Zugan senak beti izan du musikari gisa, sortzaile gisa, indar handia. Musikara ere pixka bat hortik gerturatu zarelako. Horrek gero zure egiteko moldean ere eragina izan du? Sena ezinbestekoa da, ikasia izan edo ez. Senik ez baldin bada, ez da posible izango. Batek musika ikas dezake, matematika ikas dezake, mekanografia ikas dezake… Izan liteke bat musikaren mekanografoa. Baina ez baldin baduzu senik, soinua entzungo duzu, baina artea ez da egingo. Artea beti senetik dator. Hau da, artista beti izango da jaiotzaz artista. Gero ikasketek beti lagunduko dute, aberastuko du, baina sena ezinbestekoa da. Nire kasuan hala da. Ni erabat senarekin ibili naiz. Ez dago hori baino gauza inteligenteagorik, azken finean sena da inteligentzia.
Sei hamarkada oholtza gainean. 60 urte hauen album bat egitekotan, zeintzuk dira nahitaez zuk bertan jarriko zenituzkeen argazkiak? Kantatzen hasi nintzenean, bat-batean senez hasi nintzen eta gustuz kantatzen. Baina bizitzak ematen dituen gurutze-bide horietatik batean, Mikel Laboak deitu ninduen, bilera batera gonbidatzeko. Eta, horren ondorioz, gero Ez Dok Amairu sortu zen. Ez Dok Amairu sortu zenean, ni beste toki batetik nentorren, baina orduan tokiz aldatu banindute bezala sentitu nintzen. ‘Hau gauza berria da’, pentsatzen nuen: ‘film honek dagoeneko orain artekoarekin ez du zerikusirik’. Mundu berri bat ireki zitzaidan. Orduan pentsatu nuen ezagutu behar genuela gure herria, baina kantuen bidez. Ze kantu egin diren gure herrian denboran zehar. Baina, era berean, behar genuen baita ere garaian egon eta ikusten genuen Estatu Batuetan bazeudela protesta kantuak. Hemen ere protesta kantuaren ildo hori hartzea ona zela uste genuen. Bat-batean hasi nintzen ikusten gure kantuetan tradizioa oso lirikoa zela, eta pentsatu nuen, ‘gatozen tokitik etorrita, nola ez dago hemen epika bat? Zergatik ez du gogorik izan gure tradizioak gure epika eta bere istorioak jasotzekoa? Guda istorioak eta gatazkak-eta kontatzekoa, beste toki batzuetan egin izan den bezala?’. Hasi nintzen pixka bat, hortaz, epikari tiraka ea zer zegoen. Topatu nintzen Altabizkarrekin, eta, era berean, topatu nintzen Campionen narrazio batekin. Hor topatu nuen epika. Nik Itzaltzuko bardoaren istorioa topatu nuenean… badakizu kantuekin zer pasatzen den? Hara, kantu batek paisaia duenean eta kontatzen duenagatik sortzen den haize horrek ferekatzen zaituenean, kantu horrek erroak botatzen ditu, errotuta gelditzen da. Hori da kantuaren misterioa. Itzaltzuko bardoarekin hasi nintzenean, Zaraitzuko bailarara joaten hasi nintzen. Eta tokatu zitzaidan, batean, negua zela eta elurra ere bazela eta tximiniatik kea ateratzen zela, sua… Klimax hartan, paisaia horretatik, sortzen zen haize hori. ‘Eta hau, nola bilakatu kantu?’. “Itzaltzuko bardoa”-ren azken koroa kantatzen dudanean, ‘txori kantazale ederra’… hor, parte horretan, ikusten dut paisaia hori, eta ikusten dut ferekatzen duen haize hori. Horrek bai ematen dit ziurtasun bat kantu hori errotua dagoenarena.
Kuriosoa da. Aldi berean, uste dugu zure kantuek horixe bera lortzen dutela, sartzen gaituztelako paisaia horietan, larruazal horietan eta bihotz taupada horietan ere bai. Bai. Hori da. Kantuak izan daitezke oso inperfektuak, formalki eta akats askorekin, baina beste hori dutenean, haize hori dutenean, ez dakit, oso errotuak gelditzen dira. Eta hori da kantuen nolabaiteko handitasuna, behar dituzula zure bizitzan lagun bezala kantu horiek. Batzuetan txistuka joango zara, beste batzuetan ez dakit zer, baina beti buruan duzula haize hori, arnasteko haizea behar duzun bezala, ba hori ere behar duzula.
Jagoba Manterola | FOKU
Zuretzat kantua helburua edo tresna izan da? Kantu bat inola ere ez da izango ezertarako tresna, barnean emoziorik ez baldin badu. Mezuak beti behar du aitzakia bat, ingurua behar du, bere gortea behar du, ailegatuko baldin bada. Hori ez baldin badu, ez da ailegatzen, hor gelditzen da. Horrela da.
Eta zuk, gorte hori hartu izan duzu kontuan? Alegia, nori abestu izan diozu? Nik oso kontzientzia garbia dut nire herriarena. Nire herria esaten dudanean, herri hori da gauza asko. Bizitzan egoteko bere naturaltasuna galduarazi ziotelako, eta gero inkili-mankala hor ari da historian zehar. Kontua da, horren baitan pasatzen direla gauza asko: maitemindu egiten zara eta maiteminari egiten diozu kantu bat. Edo zure adiskide min bat hil da eta kantu bat egiten diozu. Azkenean bizitzan zoaz guzti horrekin, tokatu zitzaizun toki horrekin.
Orain, nik inoiz bistatik galduko ez dudana da non nagoen. Eta non hori nola dagoen antolatua eta zergatik dagoen dagoen moduan. Nolabait jaio nintzen familia batean, familia kolektibo bat izango zen, gero herri bat izan da, gero nazio bat izan da, gero estatua izan zen, kendu zioten. Bueno, gauza horiek, denak barne. Zu zaude hemen, XXI. mendean. Nire kasuan, XX. mendean hasi nintzen, eta hori guztia hor daukazu. Zure begiak irekitzen doaz. Gero eta gauza gehiago ikusten, ikasten dituzu eta tankera ematen zoaz gauzei, antza ematen zoaz. Hori da azken batean bizitza, antza emate bat gauzei.
Entzun izan dugu lehen herriari abesten zitzaiola; orain, berriz, publikoari? Horrek galera bat adierazten du. Galdu dela herri sena, edo galtzen doala. Gero eta kolonizatuagoak gaudela zoritxarrez, eta ez dakigula zer pasatzen zaigun ere. Sentitu, beharbada modu atabikoan, zerbait sentitzen da, baina arrazoitzen ez dakigu. Ez dago diskurtsorik. Beharbada egin beharko luketenek egiten ez dutelako.
Kolonizatuak gaudela aipatu duzu, herri menderatua garela ere bai. Azpiratze horren kontzientziarik badaukagu? Galdu denean memoria hori, eta memoriarekin batera, baita bizirik zen sen hori ere, gelditzen zaigu seinale bat oraindik diferentea dena, eta da hizkuntza. Orduan esaten dugu: ‘Hara, ‘santo grial’ hizkuntza! Hizkuntzak salbatuko gaitu’. Sortzen dira halako figura bereziak, hizkuntzak egiten gaituela herri eta gisakoak. Alderantziz da: herriak egiten du hizkuntza. Hizkuntza herriaren ondare bat da eta ez alderantziz. Sasi-sakralizazio horrek hizkuntza erlikia gisa hartzera garamatza, aldarea egiten diogu eta belaunikatzen gara… Ez! Nik urratu egin nahi dut. Une oroz hizkuntza urratzen egon nahi dut, eta ez aldarean. Baina hori nola lortuko dugu, denok urraketan une oroz egotea? Bat lanera joan da, euskaraz mintzo da baina ondoan batek ez dio ulertu. Eta nola ulertzeko eskubidea duen, aldatu behar du hizkuntza. Eta zergatik egin behar du hori? Beste herrialde antolatuetan ez da gertatzen. Lanera joaten da bat eta bere hizkuntzan egiten du, dirua irabaztera doa bat eta bere hizkuntzan egiten du. Hizkuntzak balio behar du bizitza modu guztiak egiteko, baita dirua irabazteko edo krimenak egiteko ere.
Neurri batean herri akonplejatua garela esango zenuke, gure hizkuntza eta kulturari dagokienez? Gaur egun nik herria ikusten dut pixka bat ajatua, gastatua. Geratu dela desarmatua, diskurtso gabe geratu dela. Eta orain, selekzio espainolak gol bat sartzen duenean pozten da herri hau. Nik oroitzen dut garai batean euskal jokalariek jokatzen zutela Espainiako selekzioarekin. Baina orduan ez zen pozten Euskal Herria espainiar selekzioaren golekin. Orain bai.
Zer behar du orain herri honek? Herri honek behar du beste herri guztiek duten hori, izango badira, bestela galdu egiten dira: behar ditu bere defentsak. Gure gorputzak behar ditu defentsak. Eta defentsak hartzeko eguzkia hartzen dugu, elikadura mota bat eta abar. Naturak esaten digu badirela erasotzen diguten gauzak eta eraso horiek pairatzen ditugunean defendatu beharra daukagula. Naturan bertan dago diskurtso hori. Herri honek, hortaz, behar du osatu, behar du jabetu zer geratu zaion atzendua. Zergatik? Bakoitzak aterako ditu bere ondorioak.
Eta nahi bada herri izan, beharbada konpartitu behar dira ideiak eta portaerak. Zeintzuk diren okerrera garamatzatenak. Okerrak aipatuta, kuriosoa da, azken batean ondorio txarretara iristen gara okerrengatik. Badugu dikotomia hori, “bai” eta “ez”. “Bai” esan nahi du baikor. “Ez”, ezkor. Orduan, batek ospea du eta besteak ez. Aldiz, ni aspaldi jabetu nintzen eta jorratu egiten dut, “ez” oso iraultzailea dela. Hainbeste “bai” dauzkagu umetatik… obeditu behar duzu, doktrina guztiei bai, bai eta bai. Eta, halako batean, zure buruan zerbait gertatzen da eta esaten duzu: ‘Ez!’. Eta ez horrekin mamu guztiak uxatzen dituzu. Eta geratzen zara… jaio berria zara.
Euskal Herriak gehiago esan beharko luke ezetz orain? Euskal Herria aipatzen duzunean gertatzen dena da antolatu egin behar duzula ezetza. Nik ez dut antolatu beharrik, nik agintzen dut nirekin. Gertatzen dena da, “gu” diogunean, “gu” hauek ulertu behar dutela elkar, jakiteko zer komeni zaigun, jakin behar dugula “gu” hori diogunean ere zertaz ari garen.
Zer geratzen den barruan eta zer kanpoan… Hori da. Eta hori entzutean, pentsatzen dut nire baitan: ‘Horretan gaude oraindik?’. Ez dakigula “gu” hori zer den. Oroitzen dut, urte dezente dira, euskal kulturgintzan antolatzaile lanetan ibiltzen den pertsona batek esandakoa Iruñean bertsolari batekin hizketan ari nintzelarik. Bertsolaria eta biok ari ginen, gu eta haiek eta haiek eta gu… eta antolatzaile honek esan zigun: ‘Aizue, zeintzuk dira haiek?’. Pertsona hark berak urte batzuk beranduago esan zuen baita: ‘Batzuek pentsatzen dugu euskara dela gure territorioa’. Euskararen gainean ez zara oinez ibiltzen. Territorioa beste gauza bat da, zure bizilekua da. Eta euskara da espresatzeko erabiltzen duzun kode bat, besteari adierazteko zer pentsatzen duzun. Beti gabiltza korapilo arraroak egiten.
Jagoba Manterola | FOKU
«Bereterretxen khantoria» omen da euskal kantu zaharrenetarikoa. Pentsa dezakegu norbaitek sortu zuela Zuberoako bordaren batean duela 600 bat urte. Kantu horrek borda horretatik Spotify-ren garairaino egin du bidaia, XXI. menderaino, elkarrizketa honetaraino bizirik. Zer esan nahi du horrek? Entzun diot inori euskarak hitz gutxi dituela gauzak adierazteko. Baina nik hor ikusten dut esateko gutxi duen norbait. Zer esana dagoenean, keinuekin ere adierazten da. Baina zer esanik ez daukanak behar du jolastu. Eta jolasteko behar ditu jostailu asko. Hori pasatzen zaigu kantu honekin ere. Bereterretxe keinu bat da. Eta keinu hori hartzen dugu eta sentiarazten dizkigu gauzak. Beste batzuetan etorriko dira gauza barrokoekin, kultuzkoekin, su artifizialekin. Baina ez dute deus esaten. Artilugio guztiak behar dituzte. Beste batek, aldiz, borda batetik keinu bat xume-xume bidaltzen dizu, eta mendez mende irauten du. Bizirik dago hasieran eman dudan arrazoiagatik: paisaia duelako. Haize bat duelako. Eta erroak, erroak errotuta geratu direlako. Badu zer ikusia zure pentsamendu eta sentimentuekin, zure adimenarekin. Eta paisaia horrekin batera, esaten diren gauzekin bat egiten duzu, diskurtso horretan zaude. Elementu bat ezinbestekoa horretarako eta beste gauza guztietarako askatasuna da. Aske ez den adimen batek ez ditu gauza horiek egiten, lotzen da azalkerietan. Askatasuna da gauzarik sakonena.
Zer izan da bide luze honen ondoren gehien betetzen zaituena? Ni izan naiz oso librea, oso bakartia nire bidean. Ikasi nuen nik igarri behar niola nire bizibide horri. Oroitzen dut, abesten hasi nintzenean bazen gobernadore zibil bat gipuzkoan, Oltra Molto, eta hark Lourdes Iriondori eta bioi abestea debekatu zigun. Berehala Bizkaikoak ere gauza bera egin zuen. Beraz, plaza murriztu egin zen. Gabonak ziren, Errege eguna, nire urtebetetze eguna. Etxean bazkaria egiten genuen eta bisitan etorri zen nire aitajauna, Benito, kafea hartzera. Aita eta biak, bi anaiak, puru bana hartuta berriketan ari ziren eta ni entzuten. Osabak galdetu zion aitari niregatik: ‘Hi, eta hau zer?’. Nire aitak: ‘Puf, hau komediantea atera duk’. Askotan gogoratzen naiz horrekin: ‘Komediantea nauk’. Eta komedianteak libreak dira.
Zeure buruaren jabe izan zarela esan dezakezu? Bai, hori esan dezaket lasai. Jakin dut pixka bat begiratzen alienatzen zaituzten, kolonizatzen zaituzten doktrina mota guztiak. Bultza gabe, indarka ibili gabe, ikusi ahal izan dut beren gezurra. Eta orduan haize bilakatu eta desagertzen dira.
Eta, etorkizunera begira jarrita, nola ikusten duzu gure herriaren argazkia? Badu behar duen haize hori? Etorkizunik ez dago, hori engainu bat da. Etorkizuna orain da. Orain zarena zara gero. Orain baldin badakizu izaten izan behar dena, gero hori orain denean jakingo duzu hori bera egiten. Nola ikusten duzu herri bat geroari begira? Gaur zer dago? Zerk adierazten dit niri gaurko honek herri hau askatuko duela? Pena da esatea, baina momentu honetan nik ez dut ikusten. Zer aldatu behar du? Bada, gaur honetan aldatu beharko genuke dagoen aparatu, antolamendu, guztia. Eta ikusi beharko litzateke gauzen errealitatea, zergatik gauden horrela. Ez guregatik bakarrik, besteek ere parte badute honetan guztian. Hori ikusten jakin behar dugu. Ni inoxidablea naiz. Nik badakit nolakoa izango naizen azken arnasa arte.
Orduan, nolakoa izango zara zure azken arnasa bitartean? Naizen hau. Ni aldakorra naiz, beti eskamak kentzen.
