Urtearen amaierarekin, Benito Lertxundik agur esan dio oholtzari. Hori bai, Olentzero edo Erregetarako opari, Gernikan zuzenean grabatutako disko bikoitza utzi digu
Benito Lertxundi. Arnaitz Rubio
Benito Lertxundik (Orio, 1942) oholtzak utzi dituela iragarri zuen azaroaren amaieran. Iragarpenarekin batera, Gernika kontzertuan disko bikoitza aurkeztu zuen. Orioko bardoa ezinbesteko erreferentea da euskal kulturan eta kantagintzan. Datorren astelehenean, Errege egunarekin, 83 urte beteko ditu eta horietako gehienak musikari eskaini dizkio. Bere kabuz hasi zen gitarra ikasten eta euskarazko Elvis Presleyren bertsioak eginez lehiaketetan parte hartzeagatik hartu zuen fama.
Halako batean, Mikel Laboak Bartzelonatik deitu zion Ez Dok Amairu (1965-1972) mugimendua izango zena eraikitzen hasteko. Baga biga higa sentikariarekin zenbait urtez aritu ostean bakarkako bideari ekin zion, musika zelta, abesti tradizionalak, folka eta musika epikoa, besteak beste, onduz. Benito Lertxundiren ahots grabeak belaunaldi askoren memoria kolektiboan dirau, bere abestiak, berriz, historiara pasa dira. Bere etxeko ateak ireki dizkio kantariak DIARIO DE NOTICIASri, urte amaierarekin batera, bere ibilbidearen nondik norakoak memoriatik berreskuratzeko.
Amaitzear dagoen urte honetan oholtzatik erretiroa hartu duzula iragarri duzu.
–Egin behar zen zerbait izan zen. Noizbait etorri behar zuen, ezta? Pandemia garatik hona nire barruan egosten ari zer zerbait zen. Ez nintzen eroso sentitzen taula gainean. Urtearen hasieran hartu nuen erabakia eta nire ingurukoei adierazi nien. Eskatu ere, eskatu nuen ahal zen heinean sekretuan mantentzeko. Inork jakin gabe joan nahi izan nuen oholtzatik baina, nola diren gauzak, azkenean disko baten aurkezpenaren bueltan eman dut erabakiaren berri.
Berri horrek nolabaiteko zurrunbiloa eragin du euskal gizartean.
–Egin didaten elkarrizketa guztietan gai hau mahaigaineratzen da. Batzuk, berriaren ondoren, horrelako tristezia sakon bat sartu zaiela esan didate. Hasi naiz pentsatzen ez naizela oso kontziente izan nire entzuleengan hau guztia gertatzen zenik. Agian, orain hasi beharko dut sinesten.
Oholtza gainean eroso ez zinela diozu. Gernikan iaz emandako kontzertuaren grabazioaren argitalpenarekin erabaki. Han ere ezeroso izan zinen?
–Bai. Publikoa guztia emanda sentitu nuen, baina ez nik momentu horretan eskaintzen nien zerbaitengatik; aitzitik, aurretik emandako zerbaitengatik zela sentitu nuen, historiako horrelako erreberberazio bat bezala. Eta hori sentimendu makurra da. Zorretan nintzela sentituz itzuli nintzen etxera. Horri tiraka ibiltzea ere ez da batere jatorra. Esan behar dizut, bestalde, inoiz ez nuela pentsatu emanaldi horretatik disko bat aterako zenik, ezta inondik ere!
Kontzertua (eta argitaratu duzun ‘Gernika kontzertuan’ diskoa bera) abesti berri batekin amaitu zenuen: ‘Ez nabil ezeren bila’. Ahapaldietako batek horrela dio: “Ez nabil ezeren bila, ikasi baitut denboraren lanbroan gaindi ibiltzen”. Benito Lertxundik lortu al du denboraren lanbroan gaindi ibiltzen?
–Bai. Zer da denboraren lanbroan gaindi ibiltzea? Erlojuak baditugu, denbora neurtzeko. Ni neu erlojugile lanean ibilitakoa naiz. Baina erlojuak eta agendak gure denborak goberna-tzeko besterik ez dira. Baina denbora, tresna bezala erabiltzen dugun fikzioa da. Istant bakoitza bizitzaren katebegi bat dela, eta hori da, hain zuzen, niretzako errealitatea. Batzuk esango dute zer ote den zure etorkizunerako hobea, hau edo hura. Motxila bat ematen dizute eta motxila horretan daude zuk bizitzan erabili behar dituzun gauza guztiak, gure etika, morala, on-izatea, gai izatea… Zer gertatzen da? Motxila horretan daramazuna begiratzen hasten zarenean eta, banan banan, kanpotik etorri diren kontzeptu bakoitzaren inguruan hausnartzen hasten zarenean konturatzen zara, errealitatea deformatutako betaurreko batzuekin ikusten aritu zarela.
Benito Lertxundi. Arnaitz Rubio
Zer da, orduan, ikusten duzuna?
–Errealitatea lehen aldiz ikustea bezala da. Ez da gauza bera eta, gainera, zuk zeuk ikusi duzu. Ikusi eta sentitu duzunaren agintaria zara, zure adimena da agintaria. Zentzu berean, istant bakoitza, neurtu ezina den hori, betikotasuna ere bada. Horri esaten diot nik “denboraren lanbroaz gaindi ibiltzea”. Denboraren zentzu psikologikoa da niri interesatzen zaidana. Aipatutako kantuan, tarteka, gauza horiek guztiak ageri dira.
Baina abesti hori, denbora neur-tzeko tresna bezala erabili ezkero, bada epe bat bukatzeko mugarria, zure ibilbide profesionalarena, hain zuzen ere.
–Berez, ez da horretarako.
Ez da izango baina, kontua da, abestiak garai bat itxi duela.
–Nire egoteko moduaren edo nire gauzei begiratzeko moduaren adierazpen bat da eta kantu egin dut. Eta denbora bat igaro dut abestia egiten, noski. Zergatik? Ikuspegi bat kantu bilakatzeko zure estetika, hau da, lan-tzen zer aritu zaren kontuan hartu behar duzu. Denboraren erroetatik pasatako zure estiloa erreminta bat besterik ez da, esan nahi duzun hori besteei pasatzeko. Bestela, besteek ez lukete arretarik jarriko. Nire ariman, nire espirituan, nire gogoan eta nire psikologian eroso egoteko, orainean bizi behar dut. Orainetik begiratzen ditut nik gauzak.
Beraz, ez duzu gogoko izango grabatutako diskoak berriro entzutea, ezta?
–Abestiak sortzen disfrutatu egiten dut, baina amaitzen ditudanean, beti, ihes egin didatenaren sentimenduak harrapatzen nau. Baina, egia da, eten egiten dut disko eta abestiekin, behin horiek bukatuta daudenean.
Oholtzara itzuliko ez zarela argi duzu, baina horrek esan nahi du musikarekin amaitu duzula?
–Ezinezkoa da nik musikarekin bukatzea. Musikak ahalmen gehiegi du, nik hura baztertzeko. Beste kontu bat da, nola erlazionatuko naizen ni musikarekin. Plazan ez dut egingo, hori argi daukat, baina beste nonbait edo beste nolabait egingo dut? Bada, ez dakit. Hain zuzen, lehenago honen inguruan aritu gara: biharkoari edo hemendik bi minutura gertatuko denari buruz ez dakit ezer. Nire egoerak esango du, momentu bakoi-tzean, zer egitasmo, zer egoera edo zer gogo daukadan.
Gaurko egunetik bada ere, saia gaitezen denboran zehar bidaiatzen. Etxean bederatzi seme-alaba zineten eta zu zinen txikiena. Zuen artean bazegoen musikarako sena zuen besterik?
–Gure etxean kantatzeko zaletasuna eta sena bazen. Guztiak belarri oneko jendea ginen, gurasoetatik hasita. Nire arrebek ondo kantatzen zuten eta herriko koroan ibiltzen ziren, eta bakarlari bezala ere ibili ziren. Anaiak, bakoitzak bere lana zuen, baina kantatzeko sen hori ere bazuten, nik bezala. Amak, aldiz, aitak ez bezala, ez zuen kantari onaren famarik.
Hori iruditzen al zitzaizun zuri ere?
–Amak bazuen horrelako ahots kaskatu bat, erre bat. Orduan ahots fin eta tinbratuak baloratzen ziren, eta amarena bezalako ahotsak, nonbait, alboratu egiten ziren. Baina ni amaren zalea nintzen.
Zergatik?
–Pasarte bat gogoan dut. Nik hiru bat urte izango nituen, ez gehiago. Negu gorria zela gogoan dut, gau izoztu batean. Eguerdiko hamarrak edo hamaikak izango ziren. Sukaldeko sua piztua zen, bero egiten zuen. Leihoaren ondoan nengoen ni eta kristalak negarrez zeudela ikusten nuen, kanpoan hotz asko egiten zuelako eta barruan, aldiz, bero. Egurrezko sehaska batean nengoen, tapa-tapa eginda, izerdi patsetan. Eta nik handik atera egin nahi nuen, bota egiten nituen tapakiak. Eta ama etorri egiten zen niregana eta han egon behar nuela esaten zidan. Konbentzitzeko, ispilu bat jarri zidan aurpegian eta hantxe ikusi nuen nire aurpegia gorri-gorri. Nonbait, gaixo nengoen. Gogoratzen dut amak Amerikara noa abestu zidala. Lehen aldiz entzun nuen momentu hura gogoan dut. Gerora ere etxean kantatzen zuen eta besteek isilarazi egiten zuten ama, kantatzen ez zekiela esanda. Niri, aldiz, hura ikaragarri gustatzen zitzaidan. Eta niretzako amaren ahotsa Tom Waits-en ahotsa bezalakoa zen (hunkitu egin da).
Zuk ere zure errepertorioan abestu izan duzu ‘Amerikara noa’.
–Amerikara noa kantuan nire ama dago.
Gitarrari ere heldu zenion, autodidakta zara gainera.
–Orioko erloju-dendan lanean nenbilela, Zarautzera joan nintzen han zegoen musika denda batean gitarra elektriko bat eta berau jotzen ikasteko liburu bat erostera. Horiek hartuta, dendako irratian entzuten nituen Elvis Presley eta The Shadows bezalako taldeen euskarazko bertsioak egiten hasi nintzen, nire gisara, jatorrizko letrek zer zioten jakin gabe eta izenburuei tiraka.
Jakina den bezala, zure lehen arrakasta 1964an lortu zenuen. ‘La voz de España’ egunkariak antolatutako lehiaketa irabazi zenuenean. Gogoan duzu emanaldi hura?
–Nik bota egin nindutela uste nuen, hamabi segundo kantatzen pasa nituen. Baina, noski, 500 partaide ginen. Igandean izan zen saioa. Astelehenean, Hoja del lunes kaleratzen. Asteartean, La voz de Españan, bi orrialde handitan, letra larriz: “Un joven oriotarra se perfila como gran favorito del concurso con la peculiaridad de que canta en vascuence”. Vascuence? Indioak bezalakoak ginen. Eta, bat-batean, euskararen ikur bezala hartu ninduten.
Emanaldi horren ostean Mikel Laboak deitu zizun, gerora Ez Dok Amairu izango zenaren bileretan parte hartzeko.
–Niretzat Ez Dok Amairu bataio bat izan zen. Mikel Laboa Bartzelonan medikuntza ikasten zebilela deitu zidan La Voz de Españan irakurri zuelako Zarautzen bazela euskaraz kantatzen zuen gazte bat. Kataluniako Nova Canço zena imitatuz, jendea erreklutatzen hasi ziren.
Askotan galdetu izan da baina ez da inoiz erabat argitu: zergatik amaitu zen Ez Dok Amairu? Egoera politikoa izan zen guztiarekin amaitu zuena?
–Begira, pentsa daiteke edo esan ohi da heldutasun bat zegoela, baina oso gazteak ginen. Nik, esaterako, 23 urte besterik ez nituen. Ez genuen inongo esperientziarik. Ez Dok Amairu zerotik abiatu eta pertsona mordoa mugitzen zuen zerbait izatera pasa zen. Gainera, gure hurbileko oso jende abertzaleak guk gitarra hartu genuelako egurra emanez artikulu bat idatzi zuen prentsan. Hori zen geneukan giroa. Ez Dok Amairuk suposatu zuen eztandaren ondoren, espresio berri batzuk sortzen hasi ziren berehala. Bazen horrelako giro jaioberri bat nagusitu zena, oso korriente kultural berri bat.
Ez Dok Amairu mugarri izan zen euskal kulturaren historian.
–Gustatzen zait esatea geroztik gertatu den guztia, onerako ala txarrerako, dena Ez Dok Amairuren ondorioz gertatu dela. Batean irakurri nuen Ez Dok Amairu denboraren definizio bat zela, inflexio puntu bat; gustatu zitzaidan.
Elvis Presley edo The Shadows taldeen bertsioak, euskal kantutegi tradizionala, kantutegi epikoa, musika zelta, Euskadiko Orkestrarekin album bikoitz bat… Sei hamarkada hauetan oso gauza ezberdinak egin dituzu.
–Ez ditut Elvis edo The Shadows musika zeltatik oso urrun ikusten, ezta pabana edo musika sinfonikotik ere. Finlandiako baso batean bizi zela eta pixka bat edateari ematen hasia zela, Sibeliusi galdetu zioten, inguratzen zuten zuhaitz handiek sortutako iluntasun horretan, ea nola inspiratzen zen musika konposatzeko garaian. Sibeliusek erantzun zuen musikaren kolore paletak argitzen zuela bera. Harritu egin ninduen, nik ere koloreak ikusten ditudalako musikan.
Sinestesikoa zara, beraz?
–Bai, batzuetan estudioan izan naizenean, lotsa eta dena izan dut koloreen inguruan hitz egiterakoan. Musikaren baten inguruan galdetuta, agian, kolore iluneko bezala deskribatu dut, edo argi gehiago behar duen musika behar dugula esan dut… “Zer koloreez ari zara?”, galdetu izan didate noiz edo noiz. Eta nik, agian, okreak ikusi ditudala erantzun dut. Momentu horietan zoroa banintz bezala begiratu izan didate. Baina nik musikan koloreak ikusten ditut. Eta Elvis, The Shadows, pabana edo zer dakit nik entzuten dudanean ikusten ditudan koloreak paleta berekoak izan ohi dira.
Bob Dylan ere gogokoa duzun kantautorea da. Donostiako Kursaalen eman zuen azken kontzertuan izan zinen?
–Ez nintzen izan. Nire emaztea eta alaba joan ziren. Jende artean ibiltzea ez zait gustatzen. Oholtza gainean egon naizenean, beno, han nago.
Berak ere, zuk bezala, sei hamarkada egin ditu oholtza gainean baina, badirudi, hura ez dagoela jaisteko prest.
–Ni ez naiz Dylan (barre egin du). Badakizu zer gertatzen den? Ziurrenik, Dylanek ez dakiela hortik kanpo bizitzen. Donostiara etortzen den tipo batek, eta Maria Cristina hotela edukita autobusetik atera gabe bizi den batek erakusten du ez dakiela hortik kanpo bizitzen. Beharbada bere arazoak izango ditu eta horregatik egiten du hori. Niri, aldiz, bira luzeak-eta ez zaizkit inoiz gustatu. Esan behar dut, bestelakoan, Dylan gabe ezingo nukeela ulertu azken mende erdiko musika.
Nahiago izan duzu Orion, etxean, lo egin.
–Nire pribilegioetako bat neurria izan da. Nire ibilbidea Euskal Herrian garatzeko aukera izan dut. Orio izan da nire kuartela. Euskal Herriko edozein ertzetan jo izan dudanean, nire kuartelera itzultzeko aukera izan dut. Badakizu zer den hori?
Eta munduaren erpin askotan, hiriburu garrantzitsuetan, jotzeko aukera eman izan balizute?
–Aspaldi utzia izango nuen nik kantagintza.
Noticias de Navarra
