Sarrera
Lehen Mundu Gerraren garaian (1914-1918), Europan ez ezik, Afrikako kolonietan ere borrokatu ziren inperio europarrak. 1916ko udaberrian Britainia Handiak, Frantziak eta Belgikak osatutako armada batek alemaniarrak eta bere laguntzaile afrikarrak (askariak) menderatu zituen Kamerunen. Ondorioz, Alemaniak Kamerun galdu zuen, eta milaka pertsonak ihes egin zuten ondoko herrialdera, hau da, Ekuatore Ginea kolonia espainiar eta neutralera. Aliatuak kontra-eraso baten beldur zirenez eta germaniarrak inguratuta zeudenez, akordio batera iritsi ziren espainiarren bitartekari lanaz baliatuta: alemanak ez ziren aliatuen presoak bihurtu, baizik eta Espainiaren menpeko lurraldeetara eraman zituzten. Itunaren ondorioz, alemaniar eta askari gehienak Po irla afrikarrera bidali zituzten, eta beste mila soldadu eta kolono inguruk hainbat laguntzailerekin, berriz, Iberiar penintsulan bukatu zuten, eta 1916ko maiatzean, Kamerundik ekarritako berrehun lagun baino gehiago hartu zituen Hego Euskal Herriak.
Entente Hirukoitzak baldintza zorrotzak ezarri zituen, eta Ekuatore Gineara ihesi joandakoak oso kokapen zehatz batera bidali behar izan zituzten, Mediterraneotik urrun egotea exijitu baitzuten aliatuek. Espioitza sareak oso aktibo zeuden kostaldean, eta Frantzia beldurrak zegoen konfinatu haiek ihes egingo zuten eta Marokoko interes frantziarrei eraso egingo zieten. Hori dela eta, Zaragozara, Alcala de Henaresera eta Hego Euskal Herrira bidali zituzten aleman gehienak. Horietatik, 237 Iruñera ekarri zituzten, eta beste 38 Orduña herrira. Iruñearen kasuan, agintariek berek aukeratu zuten hiria, eta Bizkaian, berriz, alkatearen ahaleginaren bidez iritsi ziren erbesteratu alemaniarrak. Hango alkate tradizionalistak Espainiako Estatu Ministerioari berari eskatu zion erbesteratu haiek hartzeko, eta herriko aterpeko argazkiak helarazi zizkion, 600 pertsona har zitzaketela esanez. Ministerioaren harrera hotza ikusirik, bitartekari aritu zen Durangoko diputatu tradizionalista Jose Joaquin Ampuero, eta gutun bat bidali zion gobernu espainiarrari. Azkenik, Madrilgo agintariek onartu zuten Orduñako alkatearen eskaintza, eta 38 alemaniar abiatu ziren Bizkai aldera.
Konfinatuek oso aldeko giroa aurkitu zuten Iruñean, Nafarroan eta Bizkaian. Han, indar politiko eskuindarrak (monarkiko kontserbatzaileak, karlistak eta integristak) nagusi ziren, eta Alemaniak gerra irabaztea nahi zuten. Nahiz eta berez Hego Euskal Herriak gerran parte ez hartu, tokiko egunkariek, buruzagi politikoek, intelektualek eta hainbat hiritar kontserbatzailek babes morala adierazi zioten Alemaniari. Gainera, kaiserraren tropen garaipenak kontserbadurismoa mundu osora zabalduko zuela uste zuten bete-betean. La Gaceta del Norte eta el Pensamiento Navarro bezalako egunkari karlisten aldekoek jarrera hori defendatu zuten, eta Alemaniaren gaitasun militarra goraipatu zuten behin eta berriz. Ententeren balioak eta haren aldeko euskal herritarrak biziki kritikatu zituzten aldi berean. Espainiako armadak berak ere, Hego Euskal Herrira ekarritako alemaniarrak zaintzeko ardura zeukanak, babes irmoa adierazi zion Inperio Alemaniarrari. Bestalde, aliatuen aldeko egunkari liberalek ez ziren errefuxiatu aleman haien kontra azaldu, eta, esaterako, 1916an bertan sortutako El Pueblo Navarro-k “apopilo” gisa agurtu zituen.
Alemania goraipatzeaz gain, egunkari tradizionalistek aliatuak kritikatu zituzten modu anitzetan. Lehenik, aliatuen bekatuengatik Jainkoak mundua gerraren bidez zigortu zuela adierazi zuten. Hala nola, El Pensamiento Navarro-ren laguntzaileetako batek, Severino Aznar soziologia irakasleak, aliatuei egotzi zien gerraren hasiera “Jaungoikoaren legea” ahazteagatik eta “plazer paganoez maitemintzeagatik” (“Maldita sea”, 1914ko abuztuaren 11n). Buruzagi tradizionalistak ere argi eta garbi mintzo ziren Alemaniaren alde eta aliatuen kontra. 1915eko urtarrilean, Juan de Olazabal Alderdi Integristaren buruak horixe adierazi zuen Iruñean: Inperio Zentralen garaipenak –hau da, Alemania eta Austria-Hungariarenak– liberalismoaren amaiera eta zibilizazio kristauaren abiapuntua ekarriko zuela. Juan Vazquez de Mellak –buruzagi karlista, espainiarzale sutsua, eta Nafarroako Alderdi eta Kongresurako Espainiako ordezkariak–, Inperio Britainiarrak betidanik Espainiaren makalaldia bilatu zuela adierazi zuen hitz hauetaz:
“Ingalaterrarekin bat egitea, Ingalaterrari laguntzea, Ingalaterrarekin lankidetzan aritzea, Espainiaren interes eta eskakizunen aurka lan egitea da. Anglofilo izateak hispanofobo izatea dakar”.
Gainerako kontserbadoreek eta Espainiako armadak jarrera bera erakutsi zuten. Halaber, Diario de Navarra egunkari kontserbadorea (Mauraren aldekoa) eta bere zuzendaria, Raimundo Garcia “Garcilaso”, pauso bat haratago joan ziren. Ez zuten soilik Alemaniako Inperioaren eta Espainiako Erresumaren arteko laguntasuna goraipatu (“Como se habla de nosotros en Alemania”, 1916ko apirilaren 8a), intelektual espainiar aliatuzaleei gerran sartzearen aldeko iritzia zabaltzea ere leporatu zieten 1915ean. Hainbat irakurleren gutunek bat egin zuten ideia horrekin urte bereko apirilaren 22an eta ekainaren 28an. Espainiako Armadari dagokionez, La Correspondencia Militar-ek Alemaniako Armadari miresmena erakutsi zion, Entente Hirukoitzaren botere militarra mespretxatu zuen eta alemaniarrek tsarraren tropak behin eta berriro gainditzen zituztela goraipatu zuten. Gainera, haien laguntzaile nagusietako batek, “Armando Guerrak”, ukatu egin zuen kaiserrak gerraren hasieran izandako inolako erantzukizunik izan zuenik (1917ko irailaren 2a).
Egoera hori ikusita, erraz ulertzen da erbesteratu alemaniarrak horren erraz laketu izana eta bertakoek heroien modura hartu izana Iruñean. Gainera, alemanek hainbat festa ospatu zuten bertakoekin, eta agintari militarrek erraz eman zizkieten Nafarroatik kanpo ibiltzeko baimenak. Hortaz, giro abegikorra eta autoritateen kontrol malgua ikusita, Iruñean zeuden alemaniar militar abertzaleenek eta sutsuenek Erdialdeko Europara itzultzeko eta Alemaniako armadarekin batzeko plan bat osatu zuten.
Erbesteratuen iritsiera: egunkarien ongi etorria eta behin-behineko bizimodu berria
Euskal Herrirako bidean, konfinatu alemaniarrak Espainiako hegoaldean lurreratu ziren, eta hiri askotan harrera miresgarria eduki zuten: Sevillan opariak jaso zituzten; Zaragozan eta Alcala de Henaresen agintari militarrek berek hartu zituzten. Iruñeko ongietorria esanguratsuena izan omen zen alemaniarren beren esanetan. Kamerungo gobernadore ohia, Karl Ebermaierrek, Iruñera bidaiatu zuen eskerrak propio ematera. Gainera, Erich Robert Petersen soldaduak, bere garai hartako memorietan, Nafarroako hiriburuko biztanleen harrerak txundituta utzi zuela adierazi zuen.
Iruñeko tren geltokian jendetzak txalo zaparrada jo zuen alemaniarren trena iristean, nahiz eta Iruñeko alkateak “edonoren sentimenduak mindu zitzaketen manifestazioak saihesteko” agindu zuen, alemaniarren eta aliatuen aldekoen arteko liskarrak ekiditeko. Agintari eklesiastiko eta militarrek ere harrera ona egin zieten iritsi berriei, eta Zitadela izeneko gotorlekuan zeukaten ostatu nagusietaraino lagundu zieten, jende multzo batek segituta. Diario de Navarra-k harrera osoa honela kontatu zuen maiatzaren 7an:
“Atzo gure hirira iritsi ziren alemanei egin zitzaien ongietorri beroak berretsi egin zuen, berriro ere, Iruñeko herri abegitsuaren noblezia eta gizalegea. (…) Iruñeko jendearen jokabide ona kontsolamendu handia izango zen atzo iritsi ziren alemaniarrentzat, (…) gerra hasi zenetik jasaten ari ziren nekeen aurrean, eta poz handia hartuko zuten (…) sorterritik urrun, etxetik urrun, (…) egoeran komeni zaion kontsolamendua hartzean. Ongi egindako lan baten lasaitasuna izango dugu beti”.
Tokiko prentsak ere miresmena azaldu zien alemaniarrei, eta iritsieraren biharamunean elkarrizketa laudagarria bat egin zien Jesus Etxarte Goñik, El Pensamiento Navarro-ren editore nagusietako batek (“Una charla con los alemanes”, 1916ko maiatzaren 9a). Kazetariak tropa kolonial germaniarren balentriak kontatu zituen, baita Iruñeak haiengan sortu zuen inpresio atsegina ere. Alemaniarren ausardia ere nabarmendu zuen, eta zera idatzi zuen, “ez zirela aliatuen metrailadoreen beldur, nahiz eta Iruñeko hotzak ikaratzen zituen, Afrikako klima epelera ohituak”. Halaber, albisteak alemanez argitaratu zituen El Pensamiento Navarro-k, baita Iruñeko sanferminei buruzko ohar labur bat ere. Hedabide guztiek ez zuten erabaki hori babestu eta Napartarra astekari jeltzalea kexatu egin zen euskarazko gerra-albisterik ez zegoelako El Pensamiento Navarro-n. Egunkari karlistak justifikatu zuen albisteak alemanera itzultzea, aleman horiei haien hizkuntzan gerra-albisteei buruzko informazioa eman behar zitzaiela argudiatuz. Beste hainbeste egunkarik ere erakutsi zuten alemanen integrazioa, eta, adibidez, La Cooperativa Militar astekariak (1917ko abuztuaren 27a) “Krawatten, Parfumarie [und] Kragen” (gorbatak, lurrinak eta lepokoak) artikulua eskaini zien. Hau da, nahiz eta alemanez baino ez jakin, alemanek tokiko merkatariekin harremana zuten, arropa eta beste hainbat produktu erosten zieten eta. Horretaz gain, Diario de Navarra-k Karl Weindahrt konfinatuaren heriotza-oharra argitaratu zuen 1918ko irailaren 20an.
Harrera ona ikusita, erraz ulertzen da zergatik hainbat konfinatu Iruñean gelditu ziren gerra bukatutakoan. Halere, Kamerundik ekarritako batzuk ez ziren, ez alemaniarrak, ez afrikarrak, eta ez zuten Iruñean segitu nahi. Suitzar eta holandar batzuk ere iritsi ziren penintsulara jende multzo horretan, eta lehenbailehen aberriratzea eskatu zuten, bai haiek, bai beren gobernuen diplomatikoek, nazio neutral baten hiritarrak izanik ez zutela zertan konfinatu izan argudiatuta. Adibidez, Suitzaren ordezkari diplomatikoak berak eskatu zuen Iruñean zegoen Ashauer soldaduaren aberriratzea –Kamerunen bere emazte alemaniarrarekin bizi izan bazen ere, ez baitzen armada alemaneko kidea–, eta Zaragozara bidalitako Karl Dülermannena ere bai. Beste gertaera xelebre bat egon zen Iruñean Robert Victor Heinrich Berger holandarrarekin. Bergerren etxeratzeko eskaera onartu zen, baina Zitadelatik ihes egin zuen ebazpenaren berri eman aurretik, eta Espainiako segurtasun indarrek 1916ko abuztuan bilatu behar izan zuten. Horrek erakusten du erbesteratu horien zaintzan zeuden gabeziak. Gabezia horiek alemaniar batzuen ihesaldia erraztu zuen, enbaxadore britainiarrak hilabete batzuk geroago txosten luze batean kritikatu zuen bezala.
Alemaniako gobernuak ere eskatu zuen hainbat talde Erdialdeko Europara bueltatzea: osasun-langileak eta klerikoak eta hamazazpi urtetik beherako eta berrogeita hamabost urtetik gorako hiritar denak. Kasu gehienetan prozesu zail eta epekako horretan honako hauek hartu zuten parte: Espainiako bitartekariek, Frantziako eta Erresuma Batuko ordezkariek (Aymerich jeneralak eta Dobell koronelak, Kamerungo aliatuen komandanteek, alegia), eta Edward Greyk, Erresumako Batuko Atzerri ministroak. 1916ko maiatzetik urte bereko azarora arte negoziatu zuten emaitza handirik gabe. Zailtasun gehienak Alemaniako osasun-langileei zegozkien, operazio militarretan paper garrantzitsua izan zezaketelako, indar armatuak sendatuz. Pertsona desgaituei buruzko akordioak errazago adostu ziren, baina kasu bakan batzuk baino ez ziren onartu, hala nola Carl Ladendorff zibilarena, osasun arazo larriak baitzituen (Madrildik etxeratua 1916ean) edo Von Heigelin kapitaina (Bioko uhartetik etxeratua 1918an) zerbitzurako ezgai deklaratu ondoren. Nafarroari dagokionez, sei mediku eta beste hamahiru zibil aberriratzea eskatu zuten alemanek arrakastarik gabe[1].
Konfinatu gehienak Hego Euskal Herrian gelditu ziren gerra bukatu arte bederen. Denbora tarte horretan arazo handirik gabe integratu ziren, eta bertakoekin harreman ona izan zuten, haien omenez ospatutako festek frogatzen duten moduan. Lehenengo festa alemaniarren iritsiera eta bi egunera egin zuten Zitadelan, Bilboko eta Donostiako germaniarren presentziarekin, eta kaiserra zein Espainiako monarkia goraipatu zituzten. Tokiko prentsak deskribatutakoaren arabera, oturuntza, kontzertu bat eta garagardo askoz lagundutako giro batean, “Lewin jauna” kontsul alemaniarrak, Garcia Acha teniente koronel espainiarrak eta Adametz kapitain konfinatuak hartu zuten hitza. Hau da, Inperioa Alemaniarraren, Espainiako armadaren eta konfinatuen ordezkariak aritu ziren, hurrenez hurren. Adametz kapitainak Alfontso XIII.a erregea goraipatu zuen bere hitzaldian, eta txalo zaparrada jaso, eta poema aleman patriotikoak irakurri ziren. Ekitaldiari bukaera emateko hildako soldadu alemanak eta haien aliatu austro-hungariarrak ere gogoan izan zituzten. Alta, Iruñea ez zen alemanen aldeko sentimendua nagusi zen hiri bakarra eta Alcala de Henaresen ere eroso ibili ziren germaniarrak. Bertakoek berek “Alkala de los prusianos” goitizena jarri zioten hiriari, eta El Liberal egunkariaren esanetan, konfinatuek “txerriaren bizimodua” zuten, lo eta jan baino ez zuten egiten eta.
Halere, dena ez zen aisialdia, eta erbesteratuetako batzuek lana bilatu behar izan zuten, Alemaniako Gobernuaren soldatapean bizi arren, ez baitzuten beti nahiko diru gastu guztiei aurre egiteko. Gainera, Espainiako Gobernuak ere ezin zituen konfinatu guztiak behar bezala artatu. Hori dela eta, germaniar batzuk Euskal Herrian barna ibili ziren, eta beste batzuk Espainia aldetik etorri ziren lan bila, Peter Bachmannek 1916ko irailean egin zuen bezala. Hiru hilabetez Aranjuezetik Bilbora etortzeko eta “Alcoholes” konpainian lan egiteko baimena eskatu behar izan zuen idatziz. Alemaniar gehiago aritu ziren Bizkaiko hiriburuan, eta, besteak beste, Robert Schroeder-ek eta Max Richter-ek “La Industrial Electromecánica” enpresan egin zuten lan. Azpimarratzekoa da muturreko egoeran zeudela konfinatu horiek, eta Peter Bachmann-ek berak Espainiako Gobernuari adierazi zion mugitzeko baimenik eman ezean, “laguntza publikotik bizitzera behartuko zutela”. Bachmann toki gehiagotan aritu zen, esaterako Aragoiko Luceni herriko “Azucarera del Ebro” lantegian. Aliatuek, ordea, baimen horiek biziki kritikatu zituzten, eta espainiarrei kontrol zorrotza ezartzeko exijitu zieten[2]. Ondorioz, kontratatzaileek gutunez informatu behar zieten Madrilgo agintariei, eta, adibidez, “Casa Neblón”-eko (Vendrell, Bartzelona) ugazabak baieztatu zion gobernu espainiarrari Ernest Bohn konfinatua fidagarria zela eta bere Alemaniako soldata apalarekin ezinezkoa zuela bere emaztearen eta bien bizibidea ateratzea, batez ere bi urtez atzerrian erbesteratua bizi ondoren[3].
Alemanek Hego Euskal Herrian eroso bizi baziren ere, istiluak gertatu ziren noizean behin, nahiz eta tokiko prentsak normalean gorabehera horiek ezkutatu edo minimizatu. El Liberal, Espainia mailako egunkariak, aldiz, gogor salatu zituen halako gertakariak, eta nabarmendu zuten 1916ko azaroaren 23an lauzpabost alemanen talde bat kalean biluzik eta mozkortuta zebilenean, zerbitzari iruindar baten kontra aritu zirela. Gainera, Peter Mosser kaboak neska bat “eskandalizatu” zuen Iruñeko “Aragoiko zentroan”, eta beste borroka batzuk probokatu ondoren, aginte militarrak Zitadelako ziegan sartu zuen hamabost egunez[4]. Liskar handiena, berriz, 1918ko San Fermin egunean izan zen, Battenbergeko Viktoria Eugenia erreginaren ezkontidearen irudi bat erakutsi ondoren. Alfontso XIII.aren emazteak jatorri britainiarra izateak piztu zuen alemaniarren amorrua, eta iskanbila handia sortu zen, eta hainbat zauritu izan ziren.
Liskar haiek, ordea, ez zuten zapuztu alemaniarren eta hego euskal herritarren arteko harremana. Alemanak iritsi zirenetik oso giro abegitsua aurkitu zuten, batez ere Nafarroako hiriburuan, eta kazetariek, agintariek, militarrek eta abarrek laguntasuna eskaini zieten. Giro hori ikusita, Karl Kochek ihesaldi bat antolatu zuen Iruñeko eta beste hainbat hiritako konfinatuekin.
Ihesaldiaren porrota eta Iruñeko konfinatuendako ondorioak
1916ko udazkenean Diario de Navarrak honela iragarri zuen hogei erbesteratu Iruñetik eta Alcala de Henaresetik ihes eginak zirela:
(…) nabarmena da hemen konfinatuta bizi ziren zazpi alemanek ihes egin dutela beste herrikide batzuekin, Aberriaren alde borrokatzen direnen ondora iristeko (…)
Alemaniar horiek itsasoratu direla esaten dute, erosi duten belaontzi batean. Kontua da herrialdera iristea beraien anaien ondoan bizitza eskaintzeko.
Begien bistakoa da alemaniar ausart horiek beren abentura[n] (…) mila arrisku eta gorabehera izango dituztela.
Iheslariak, berriz, Herbehereen eta Alemaniaren arteko itsas mugan harrapatu zituzten hilabete bat geroago. Ondoren, britainiar inteligentziak ihesaren gertaerak berreraiki zituen galdeketen eta konfiskatutako gutunen bidez, eta Arthur Hardinge-k Madrilgo enbaxadore britaniarrak txosten konfidentzial bat bidali zien agintari espainiarrei. Diplomatikoak zehatz-mehatz azaldu zituen iheslarien zaintza-sistemaren gabeziak, eta zuzenean adierazi zuen bere ustez “inteligentzia normaleko” edozein gizonek hortik ihes egin zezakeela[5]. Horretaz gain, Erresuma Batuko prentsak konfinatuen ihesaren berri zehatz-mehatz eman zuen, eta, ondoren, El Liberal eta La Voz de Galicia komunikabideek informazio bera zabaldu zuten 1917ko urriaren 3an.
Alemanek baimenak lortzen zituzten espainiar estatuaren menpeko lurraldeetan zehar ibiltzeko, lan zein osasun arrazoiengatik. Gauzak horrela, 1916ko urrian Karl Koch itsas armadako tenienteak erraz eskuratu zuen Lekunberriko (Nafarroa) bainuetxea bisitatzeko baimena, –Iruñetik 30 kilometrora– “blackwater” gaixotasuna (malaria) sendatzeko. Kochek, ordea, baimena erabili zuen ihesaldiaren plana aurrera eramateko, Hardingeren txostenaren arabera. Txosten berak zioenez, Kochek laguntzaile sare bat osatu zuen Alcalan, Galizian, Iruñean eta Zaragozan 1916ko uztailetik aurrera. Madrilen bizi zen “Angelbeck” izeneko alemaniar gazte batekin jarri zen harremanetan, eta Mayer deitutako beste konplize batek urriaren 1etik 5era arte auto bat kontratatu zuen Zaragozan. Britainiarren harridurarako, alemanak 800 kilometro baino gehiago ibili ziren, oztoporik eta poliziaren kontrolik gabe, eta Gasteiz, Burgos eta Palentzia zeharkatu, Vigoraino iritsi arte. Gainerako iheslariak eta konplizeak trenez joan ziren Galiziara. Espainiako Guardia Zibilak ez zuen Kochen eta bere taldearen falta nabaritu urriaren 30a arte. Gainera, ordezkari britainiarrek Max von Ratibor printzea enbaxadore alemaniarrari eta Karl Ebermayer Kamerungo gobernadore ohiari ihesaldia modu aktiboan laguntzea leporatu zieten. Horretaz gain, Hardinge enbaxadoreak argi eta garbi idatzi zuen iheslarien konplota Nafarroako gobernu militarrak emandako zirkulazio askatasunari esker izan zela posible, eta Kochek ihesaldian izandako garrantzia azpimarratu zuen.
Iheslariek Vigoko portutik ateratzea erabaki zuten, aliatuek interes eta espioi gehixeago zutelako Mediterraneo aldean Kantauriko zein Atlantikoko kostaldean baino eta, gainera, Vigoko itsas-bidaien lineek lotura zuzena zutelako Herbehereekin, Alemaniatik oso hurbil. Bestaldetik, alemaniar kolonia ugaria eta eragin handikoa zegoen Vigon, batez ere “Cable Alemán” enpresaren presentziagatik. Nabarmentzekoa da Vigoko kontsularen idazkariak berak, Richard Kindling-ek, ezinbesteko bitartekaritza lana egin zuela iheslariekin. Aldi berean, Vigoko itsasgizonek ere lagundu zieten Virgen del Socorro itsasontzia erosten, baita elikagaiak barkuan sartzen ere. Bertakoen laguntza haratago joan zen, eta Anduriñak atoian eraman zuen iheslarien itsasontzia. Halaber, Gaviota barku militarraren ondoan pasatu baziren ere, ez zuten Virgen del Socorro geldiarazi. Aliatuak, horren ondorioz, mesfidantzaz ikusten hasi ziren agintari espainiarrak, eta neurri askoz zorrotzagoak ezartzea exijitu zieten. Alegia, konfinatuen zaintza areagotzea –adibidez, teorian Zitadelan gelditu behar zuten aleman batzuk Iruñetik 4 kilometrora bizi ziren– eta zirkulazio-askatasuna ia desagertzeraino mugatzea, zehazki Nafarroako konfinatuena.
1917-1918 artean ez zen ia baimenik eman Nafarroan, ezta osasun arrazoiengatik ere. Adibidez, neurastenia izan arren, Rudolf Bier-en mugitzeko eskaerak behin eta berriz baztertuak izan ziren gerra 1918ko azaroan bukatu arte[6]. Karl Adametzek ere zailtasunak izan zituen Sevillara joateko. Alemaniako enbaxadak berak bitartekari lanak egin behar izan zituen 1918ko otsaila-ekaina artean, eta, hala ere, ukatu egin zioten luzapena agintari espainiarrek. Nahiz eta medikuek adierazi bronkitisa eta erreuma sendatzeko Andaluziako eguraldia ezinbestekoa zela, Adametzek Madrilen beste tratamendu bat jasotzea baino ez zuen lortu[7]. Kurt Böttger-en kasua, aitzitik, bereziki dramatikoa izan zen. Iruñeko konfinatuak Bartzelonako “Compañía Hamburgo-América-Civil” enpresan egiten zuen lan, baina buruko gaitz bat harrapatu ondoren, lana utzi behar izan zuen, eta Iruñera bueltatu zen 1917ko abenduan. Okerrera egin zuen, eta 1918ko ekainean eskualde militarreko kapitain jeneralak Alemaniako enbaxadoreari jakinarazi zion Böttger-ek hilabete bat zeramala zoroetxe batean. Gainera, mediku-txostenak tumore bat, aneurisma eta esklerosia detektatu zizkion, eta Böttger-ek azkenean Vatikanoaren esku-hartzea eskatu zuen Alemaniara edo Suitza herri neutralera bidaltzeko. Aita Santuaren interbentzioak ez zuen eraginik izan, eta Kurt Böttger Iruñeko eroetxean hil zen 1918ko azaroaren 22an[8]. Beste herrialde batzuetan, ordea, egoera guztiz ezberdina zen, eta Daehler tenientea Aranjuezetik Zaragozara arazo larririk gabe joan zen[9]. Osasun arrazoiei lotutako baimenez aparte, beste bi lortu zituen: bata, 1917ko otsailean ohore-delituak epaitzen zituen epaimahai bateko kide aritzeko; bestea, 1918ko irailean espainiera-ikastaro bat egiteko[10].
Ihesaldi ondorengoa eta Kamerungo alemanen aztarnak Nafarroan
Agintari espainiarrek men egin zieten aliatuen exijentziei, baina hiritar askok alemanen aldeko jarrera mantendu zuten oso modu argian. Horregatik, konfinatuen eguneroko bizimodua Iruñean ez zen apenas aldatu, eta harreman estua izaten segitu zuten tokiko jendearekin. Hala erakusten du 1918ko apirilean Zentro Alemanaren festara Diario de Navarra eta beste bertako batzuk gonbidatu izanak. Erbesteratuek sortutako koralak kontzertu bat eskaini zuen, eta Alfred Schmidt zentroko presidenteak, festaren beste partaide batzuekin batera, harrera-herria laudatu zuen. Gilen II.a kaiserra eta Alfontso XIII.a erregea ere goretsi zituzten, Diario de Navarra-k hilaren 2an “Fiesta alemana” artikuluan kontatu zuenaren arabera. Halaber, Lehen Mundu Gerra bukatu zenean eta alemaniarrak sorterrirantz tren geltokitik abiatu zirenean, heroi gisa agurtu zituen Iruñeko biztanle askok. Alemanek iruindarrengandik hartutako inpresio onak luze iraun zuen, eta kontaktuan segitu zuten hiriarekin, Hans Mallet-ek , esaterako, 1924ko ekainean Iruñeko udalari idatzi baitzion herrialdean pasatutako urteak atseginez gogoratzen zituela esanez[11].
Konfinatuak ongi integratu ziren, eta beren aztarna utzi zuten Nafarroan zehar. Adibidez, Iruñeko paisaian badago egun ere “Alemanen pasealekua” izeneko tokia, han Kamerungo alemanak bainatzen zirelako. Erbesteratu horiek beste mota bateko arrastoa ere utzi zuten, gerraondoan Hego Euskal Herrian horietako dezente gelditu ziren eta. Wilhelm Zicke apaizak –hasieran Cadizera bidalia– Garesen bukatu zuen 1919an, eta garestarrek berek “Pozandi” deitutako fraide horrek Jesusen Bihotzeko komunitate bat sortu zuen herrian[12]. Beste konfinatu ohi batzuk Iruñean gelditu ziren, negozioak ireki zituzten, eta bertako elkarteetan ere inplikatu ziren. Esate baterako, Anton Müller merkatariak eta bi soldaduk (Willi Yünglen eta Bertome Kahn) Tenis Lawn Club sorreran hartu zuten parte eta klubeko zuzendaritza-batzordeko kidea ere izan zen Müller [13]. Oro har, alemanak oso aktiboak izan ziren toki guztietan eta antzeko dinamika egon zen Espainia aldeko beste hiri batzuetan, zehazki Zaragozan, gerra ondoko konfinatu ohien komunitate handiena han kokatu baitzen.
- National Archives (NA), Londres (Erresuma Batua), FO 383/328. ↑
- Archivo Histórico Nacional (AHN), MAAEE,, I Guerra Mundial, H3050, telegrama, espedientea 2. ↑
- AHN, MAAEE, H. I Guerra Mundial. D. H2987, gutuna, espedientea 40. ↑
- Carlos A. Font Gavira, Los alemanes del Camerún: implicación de España en la Gran Guerra (1914-1918), egileak argitaratua, Madril, 2014, 191-192. orr. ↑
- Txosten osoa AHN, MAAEE, I Guerra Mundial, H3050, espedientea 2 edota NA, FO 383/284 eta 383/214. ↑
- AHN, MAAEE, H, I Guerra Mundial, 2987, espedientea 30 ↑
- Ibid. espedientea 1. ↑
- Ibid. espedientea 42 eta NA, FO 383/328. ↑
- Ibid. espedientea 57. ↑
- Ibid. espedientea 32. ↑
- Font, 192. ↑
- https://dehonianos.com/blog/guillermo-zicke [2024.07.22an kontsultatua) ↑
- ‘Pamplona Lawn Tennis Club (1918)’, https://abueloaleman.blogspot.com/
[2024.07.22an kontsultatua] ↑
