Argazkiak: argazki nagusia Wikipedia, beste argazkiak Karlos Almorza
Euskal Memoria aldizkarian Historian doktore den Karlos Almorzak argitaratutako artikulua: Donostia eta Memoria Historiko Demokratikoaren Legea.
Donostiako udaleko korporazioek gerra zibilaren ondorioekiko izan duten jarrera ezberdina aztertzeko modukoa da. Bi adibide esanguratsu nabarmendu litezke hori adierazteko:
- 1936ko uztailaren 18ko estatu-kolpearen porrota Donostian
Estatu-kolpearen ondorengo lehen borrokaldietan hildakoak Polloen lurperatu zituzten bi hobi komunetan. Guztira 127 pertsona hil ziren, horietako 80 identifikatu gabe daude oraindik. 4 urte geroago, hildako horiek Martirien Monumentura eraman zituzten. Monumentu hori frankistek eraiki zuten Polloen bertan, beren aldeko hildakoen omenez. Azkenean, alderdi errepublikanoan hil zirenen familiek jakin gabe, beren hildakoak monumentu frankista horretan sartu zituzten.
- Jesusen Bihotzaren monumentua egitea
Monumentu hau egitea Donostiako Udalbatzaren erabakia izan zen (DUA-AMSS, L-624, Batzorde Iraunkorraren 9. Akta, 1939ko maiatzaren 31koa). Erabaki horretan ez zen aipatu monumentua non kokatuko zen.
Geroago, 1945ean Urgull mendian egitea proposatu zen, gazteluaren gainean, 1925etik aurrera Ondare Artistikoaren Monumentu zena.
Memoria Historiko Demokratikoaren Legea
Donostian ikusten denaren aurka, ordea, Euskal Memoria Historiko Demokratikoaren Legeak debekatu egiten du 1936ko estatu-kolpea eta diktadura frankista oroitzeko, goresteko edo goraipatzeko elementuak edo aipamenak jendaurrean erakustea.
Ildo horretan, arauak berariaz aipatzen ditu hainbat elementu, hala nola plakak, ezkutuak, intsigniak, inskripzioak eta altxamendu militarra, ‘bando nazional’ delakoaren garaipena, diktadura frankista, haren agintariak edo bultzatzaileak eta exekutatzaileak omentzeko edo ohoratzeko eraikitako eraikuntza oro.
Lege honek frankismoaren biktimen memoria “berreskuratu, zaharberritu eta birgaitu” nahi du.
Ezinbestekoa da lege hau gogoan hartzea Donostiako hirian estatu-kolpe frankistaren, ondorengo gerra zibilaren eta diktaduraren hasieran bi aldeetan izan ziren biktimen gaiari heltzeko; izan ere, ikusiko dugunez, alde batetik, alderdi errepublikanoan eta, bestetik, alderdi frankistan izan ziren biktimen errekonozimendu eta erreparazio pertsonala ez zen berdina izan.
Beraz, legeak dioena kontutan hartuta, goazen aipagai ditugun bi kasuak xehetasunez aztertzera.
1 – Porrot egindako estatu-kolpearen biktimak
Gerra Zibilari hasiera eman zion II. Errepublikako gobernuaren aurkako 1936ko uztaileko estatu-kolpeak ez zuen Gipuzkoan arrakastarik izan eta ez zuen probintziaren kontrola bereganatu.
Matxinada militarraren erdigunea Donostian egon zen, Loiolako kuarteleko militarren inguruan. Uztailaren 21ean, kuarteleko matxinatuek hiriko eraikin nagusietako batzuk okupatu zituzten. II. Errepublikaren aldeko indarrek aurre egin zieten eta matxinada zapuztu zuten, matxinatuak Loiolako kuartelean itxiz, non uztailaren 27an Loiolako kuartelen azken defendatzaileak errenditu ziren.
Zenbat biktima izan ziren Donostian estatu-kolpe saiakeran?
Estatu kolpeak porrot egin ondoren, gorpuak kaleetatik jaso eta Polloeko hilerrira eraman zituzten. Bi aldeetako hildakoak elkarrekin lurperatu zituzten, bi hobi komunetan. Guztira 127 pertsona hil ziren, 80 identifikatu gabe.
4 urte geroago, porrot egindako estatu-kolpearen biktima horiek Martirien Monumentura eraman zituzten. Monumentu hori frankistek Polloen eraiki zuten, beren aldeko hildakoen omenez.
Polloeren hurrengo dokumentuak adierazten du 1936ko uztailaren 25ean 74 gorpu lurperatu zituztela hobi komunean, horietatik 47 identifikatu gabe. Gorpu horiek guztiak 1940ko ekainaren 24an eta 25ean eraman zituzten hobi komunetik gerra zibilean hildako frankisten omenez eraikitako Martirien Mausoleora.
Polloeko beste dokumentu horrek adierazten du 1936ko uztailaren 27tik abuztuaren 1era bitartean 53 gorpu lurperatu zituztela beste hobi komun batean, horietatik 33 identifikatu gabe. Gorpu horiek guztiak 1940ko uztailaren 8an eta 9an eraman zituzten beste hobi komun horretatik gerra zibilean hildako frankisten omenez eraikitako Martirien Mausoleora.
Bi aldeetako biktimak bildu zituzten monumentu horretan, nahiz eta alderdi errepublikanoan hil zirenen familiek ez zuten jakin.
Sekretua mantendu egin zen eta ezkutaketak gaur arte iraun du. Urte asko geroago, dokumentu horiek internet bidez zabaldu dira, gorputz horiek Martirien Mausoleora eramatearen aipamenarekin, laukizuzen berdean dokumentuaren hurrengo kopian ikus daitekeen bezala. Ezabatuta dago. Tatxatu zuenak bazekien zertan ari zen.
2 – Jesusen Bihotzaren monumentua
Donostiako Udal Artxiboko aktetan Jesusen Bihotzaren Monumentuari buruzko dokumentuak kronologikoki aipatzen ditugu:
DUA-AMSS, L-624, Batzorde Iraunkorraren 9. akta, 1939ko maiatzaren 31
DUA-AMSS, H-00642-L Akta 2, 1943ko martxoaren 15a
DUA-AMSS, H-00652-L Akta 11, 1945eko urriaren 25a
DUA-AMSS, H-00657-L Akta 14, 1946ko abenduaren 16koa
DUA-AMSS, H-00662-L Akta 15, 1947ko abenduaren 15a
DUA-AMSS, H-00672-L Akta 15, 1949ko ekainaren 13a
DUA-AMSS, H-03482, Jesusen Bihotzaren monumentua eraikitzea
Hemen dokumentu horien ideia esanguratsuenak:
- Honako hau aipatzen du hitzez-hitz DUA-AMSS, L-624, Batzorde Iraunkorreko 9. Aktan, 1939ko maiatzaren 31n: odola isuri eta Espainiaren, Francoren eta Kristo Erregeren alde borroka-zelaietan bizia eman zutenen omenez eraiki zen (monumentua), eta gure betiereko aintza eta miresmena merezi dute, bai eta erlijio-idealak eta aberkoiak betetzeagatik espetxeetan, kaleetan eta plazetan doilorki erailak izan direnek ere, beren borreroak barkatuz eta Espainia eta Kaudilloari fede eta maitasun lanbidea eginez. (…)
- Honako hau aipatzen du DUA-AMSS, H-00652-L 11, Aktan, 1945eko urriaren 25ean: Monumentuaren proiektua ekonomikoki babestea erabaki da, 100.000 pezetarekin. Ekarpen hori aurreko udalaren ekimena da, eta kokapenari buruzko bozketan hiru berdinketa izan ondoren (seina). Presidente jaunak aipatzen dituen kontsultak egitea erabaki da: Elizbarrutiko apezpikua, San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiako eta Arkitektoen Elkargo Nazionaleko iritzia jakiteko.
- 100.000 pezetako monumentuaren proiektuari emandako laguntza ekonomikoa, 1939ko maiatzaren 31ko osoko bilkuran da onartua, eta emaitza, isilpeko bozketan, DUA-AMSS, H-00672-L 15. aktan, 1949ko ekainaren 13koan, babes ekonomikoaren aldeko 8 boto eta kontrako 4 izan zen. Era berean, 1949ko ekainaren 13ko aktan esaten denez, <obraren ekimena udaletxetik bertatik abiatu zen, orduko alkate-lehendakari Antonio Paguaga Paguaga jaunaren ahotik, eta gogo handiz hartu zuten>.
3 – Kokalekuka eta monumentu arkitektoniko-artistiko izendapena
Espainiako errepublikako behin-behineko gobernuak Altxor Artistiko Nazionaleko monumentu historiko-artistikoak deklaratzen zituen dekretua onartu zuen 1931ko ekainaren 3an, hauteskunde konstituziogileak egin aurretik.
1931ko ekainaren 3ko dekretuak Espainiako beste monumentu historiko-artistiko batzuk onartzen zituen, 1931. urtea baino lehen beste lege batzuek aitortuak, hala nola, 1926ko abuztuaren 9ko Errege Lege Dekretuak, aberastasun artistikoa babestu eta kontserbatzeari buruzkoak (1926ko abuztuaren 15eko Gazeta). Espainiako monumentu historiko-artistiko horien zerrendan honako hauek daude:
Hau da, Urgulleko Mendian kokatutako Gotorlekua, harresiak eta antzinako aztarnak, Monumentu Arkitektoniko-artistiko izendatu zuten 1925ean.
4 – Prentsa, akten irakurketa eta kokaleku horri buruz diotena
Alde batetik, prentsan gai honi buruzko kazetaritza-erreferentzia asko irakurri ditugu: Euskadiko Ezkerrako Xabier Olaberri zinegotziak Jesusen Bihotzaren monumentua eraistea proposatu zuen, oriotar batek hiru aldiz eskatu du monumentua kentzea, Peña Ganchegui arkitektoak helikopteroz eramatea proposatu zuen…
Horrekin guztiarekin, udal-akta guztien lehen irakurketa eginda, zenbait ondorio atera ditzakegu:
a. Udalbatzako kide bakar batek ere ez zuen, bere mintzaldietan, Jesusen Bihotzaren Monumentua eraikitzearen aurka egin.
b. Udalbatza frankistako kide batzuek adierazi dute ez dutela arazorik proiektuaren alde daudela adierazteko, baina ez, ordea, proiektuaren kokalekuan. Udalbatza zatituta zegoen, izan ere, Donostiako udalbatza frankistako 12 kideetatik 6 alde zeuden eta beste 6 aurka; arrazoi nagusia gazteluaren gainean egitea zen.
DUA-AMSS aktan, H-00652-L 11. Akta, 1945eko urriaren 25ekoa, Elizako goi agintari baten iritziak bi boto aldarazi zituen osoko bilkuran. Berdinketa hausteko erabakia korporazioak hartu zuen, eta erabaki hori epaitzeari buruzko erabakia Udalak osatutako batzorde batek hartu zuen. Elizbarrutiko gotzain jauna, San Fernandoko Arte Ederretako Errege Akademia eta Arkitektoen Elkargo Nazionala izan ziren Urgull mendian Jesusen Bihotzaren Monumentua eraikitzeko baimena eman zutenak.
d. Halaber, deigarria da laguntza ekonomikoari buruzko azken erabakian, 1949ko ekainaren 15eko osoko bilkuran, isilpeko bozketan, oraindik kontrako 4 boto eta aldeko 8 egotea. Lau zinegotzi frankista horiek monumentua Urgulleko gazteluaren gainean jartzearen aurka agertu ziren azkenera arte. 11 urte igaro ziren obra inauguratu arte.
Esan bezala, botazioa sei eta sei berdinduta zegoenean Donostiako udalbatzatik udalaz kanpoko batzorde batera lekualdatu zen kokalekuaren erabakia.
Vitoria Artzapezpikutzaren Aldizkari Ofizialean (1949), 298. orrialdean, Carmelo Ballester Gotzainak honako hau adierazten du: <… leialak izan dira Jesusen Bihotzari bere estatua udaletxean tronuratu zitzaion egunean agindutakoarekin, memoriak dioen bezala, Bihotz Sakratuaren Monumentua eraikitzeko ideia sortu zen egunean eta, hain zuzen ere, jarriko den lekuan… Proiektua ondo aztertua dago… zalantzarik gabe, gauzak guk proposatu bezala egin behar dira>.
Ondorioa
Donostiak Euskal Memoria Historiko Demokratikoaren Legeak dioena bete nahi badu, legeak dioenarekin bat etorri beharko luke, hau da, hiriak bere gain hartu eta debekatu behar du 1936ko estatu-kolpea eta diktadura frankista oroitzeko, goresteko edo goraipatzeko elementuak edo aipamenak jendaurrean erakustea… eta altxamendu militarra, ‘bando nazional’ delakoaren garaipena, diktadura frankista, haren agintariak edo bultzatzaileak omentzeko edo ohoratzeko eraikitako eraikuntza oro. Memoria “berreskuratzea, zaharberritzea eta birgaitzea” ere bere gain hartzea.
Alde batetik, 1936ko uztailean Donostiako hirian porrot egin zuen estatu-kolpearen biktimen azken patua aztertuta, eta, bestetik, Donostiako korporazio frankistak Jesusen Bihotzaren Monumentu Handia legez kanpo eraikita frankisten aldeko borrokalariei egindako aitorpena aztertuta, Monumentu Arkitektoniko-Artistiko izendatutako gaztelu baten gainean, 1925etik aurrera, Donostiako udalbatzak honako proposamen hauek egin ditzake, besteak beste:
- Udaletxeko plazan altuera handiko “Obelisco” bat eraikitzea, inskripzioarekin – Donostia hiriak bere heroiei, hiria defendatu zutenei eta 1936ko estatu-kolpe frankistak porrot eginarazi zutenei –. Lehenik Donostiako herritarrek biktima horiek nortzuk izan ziren jakiteko, gero probintziako biztanleek eta azkenean turista guztiek. Horrela, biktima horiei aitorpen zintzoa egin dakieke, frankismoaren biktima horien memoria “berreskuratzeko, lehengoratzeko eta errehabilitatzeko“, kolpisten ondoan umiliatutako eta lurperatutako biktimak baitira.
- Jesusen Bihotz Sakratuaren monumentuari buruz, DUA-AMSS, L-624, Batzorde Iraunkorreko 9. aktan, 1939ko maiatzaren 31koan, aipatzen da “Espainiaren eta Francoren alde Gora Kristo Errege esanaz borroka-zelaietan odola isuri eta bizia eman zutenek betiereko errekonozimendua eta mirespena merezi dutela“. Horregatik bakarrik, onartutako Memoria Historiko Demokratikoaren Legeak dioenaren arabera, kendu beharko litzateke monumentua.
Aipatu bezala, Donostiako lehen korporazio frankista monumentua egitearen alde zegoen, baina zatiketa zegoen non kokatu. Kokapenaren erabakia udal-korporaziotik kanpoko batzorde batera eraman zen, besteak beste, gazteluari buruz Urgullen egitea bultzatzen zutenen batzordera.
Batzordean, San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiak eta Arkitektoen Elkargo Nazionalak gazteluan gertatuko ziren kalteak minimizatu zituzten, eta Elizbarrutiko gotzain Ilmoaren iritzi baliotsuarekin Urgullen monumentua eraikitzeko oniritzia eman.
Hala, kokalekua onartu zen, eta Donostiako korporazio frankistaren borondatea ere aldatu zen.
Gaztelu gainean, estatua
Ez dut imajinatu ere egin nahi zer eragin izango lukeen Jesusen Bihotz Sakratuaren monumentu hau gaur beste leku batera eramateak, Egiptoko Asuan urtegiaren eraikuntzaren ondorioz Abu Simbeleko monumentu erraldoia desmuntatu zuten langileen teknikak erabiliz.
Eta eraman Jesusen Bihotz Sakratuaren monumentua, Peña Ganchegui arkitektoak esan bezala helikopteroz eta jarri, adibidez, beheko irudietan ikusten den moduan Guggenheim edo Xabierko Gazteluaren gainean.
Horixe bera egin zuten Urgullen.
Ondorioa sinplea da: monumentua frankista da, eta 1925etik Monumentu Arkitektoniko-artistiko izendatutako gaztelu baten gainean dago legez kanpo.
Jesusen Bihotz Sakratuaren monumentua eraikitzen 1948 eta 1950 urteen artean. Paco Mari. Fondo Marin. Kutxateka.
Gaztelua ezkutatu, estatua erakutsi
Gainera, konbinazio artistiko hori estetikoki ikaragarri itsusia geratzen denez, landaretzak gazteluaren silueta ezkutatzen du eta monumentua haren gainean agerrarazi.
Bukaerara eramandako tranpa.
Bibliografía
– Donostiako Udal Artxiboa / Archivo Municipal de San Sebastián.
-DUA-AMSS, L-624, Acta 9 de la Comisión Permanente, 31 de Mayo de 1939
-DUA-AMSS, H-00642-L Acta 2, 15 de Marzo de 1943
-DUA-AMSS, H-00652-L Acta 11, 25 de Octubre de 1945
-DUA-AMSS, H-00657-L Acta 14, 16 de Diciembre de 1946
-DUA-AMSS, H-00662-L Acta 15, 15 de Diciembre de 1947
-DUA-AMSS, H-00672-L Acta 15, 13 de Junio de 1949
-DUA-AMSS, H-03482, Erección de un monumento al Sagrado Corazón de Jesús
-DUA-AMSS, H-02217-05, Ogasuna Batzordea, 26 de Mayo de 1939
HEMEROTEKA / HEMEROTECA
– Espainiako Liburutegi Nazionala. Hemeroteka Digitala. / Biblioteca Nacional de España. Hemeroteca Digital
-Gaceta de Madrid» núm. 155, de 4 de junio de 1931
– Gipuzkoako Foru Aldundia. Hemeroteka Digitala. / Diputación Foral de Guipuzkoa. Hemeroteca Digital
-La Voz de España, 11 de noviembre de 1950
-El Diario Vasco, 11 de noviembre de 1950
– Boletin Oficial Arzobispado Vitoria (1949)
https://ataria.eus/komunitatea/karlosalmorza/1709140617164-gaztelua-ezkutatu-estatua-erakutsi
