IRUÑEA. Zer bultzatu zaituzte dokumentala egitera?
Batetik, guretzat, Nabarralde bezala, oso inportantea da memoria historikoa. Herri batek, neurri batean, bere burua historiaren bitartez ikusten du, eta honek nolabaiteko erreferentziak ematen dizkio. Baina eztabaida hau nahiko ahaztua dugu gure herrian. Egia da gaia azken urteotan 36ko gerraren inguruan ari dela mugitzen, baina zentzu honetara bakarrik mugatu da. Gure historian, gure herrian, gertaera asko izan dira gure prozesua baldintzatu dutenak, adibidez, Nafarroaren konkista. Bestetik, boterearen aldetik, momentu honetan hau guztia mahai gainean jartzen duen egoera bizi dugu. Nafarroako Gobernuak, honetaz jabetuta, gaia bere eremura eramateko, hau guztia garatzen duen batzordea sortu du: Comisión científica para la celebración del V centenario de la incorporación de Na-varra a España. Ez dauka hitz bat soberan. Eufemismo izugarria da. Indarkeria eta konkista hitzak incorporación terminoan bihurtu dituzte. Bi urte barru 500. urteurrena izanen dugu. Horrelako zenbaki borobilek jendearen jakin-mina eta interesa pizten dute. Horiek horrela, beraiek, beren eremura eramateko, batzorde hau sortu dute. Izenaz gain, bertako partaideak zeintzuk diren ere nahiko esanguratsua da: Na-farroako Gobernua, Iruñeko Udala, Nafarroako Unibertsitate Publikoa eta Nafarroako Unibertsitatea. Hauekin batera, Iruñeko artzapezpikua, Espainiako Kultura Ministerioa eta Cervantes Institutua. Beraz, bi atal hauek bultzatuta hasi ginen gai honekin lanean.
Orduan, zer da ikus-entzuleari eskaini nahi diozuena?
Aipatutako batzorde honek lan handia eginen du, gainetik uholde handia botaz. Guk berriz ez daukagu tamaina honetako baliabiderik, beraz, beheko aldetik hastea pentsatu genuen, jendeak gertatutakoaren berri izan dezan. Azken finean, gure helburua konkista nolakoa izan zen eta gure historian zer nolako eragina izan zuen zabaltzea da.
Lanean diozue hau izan dela ezkutatu zaigun historia. Zuen ustez, zergatik ez da egia ezagutzera eman?
Ziurrenik biolentzia dagoelako eta legez kanpokoa delako. Nafarroak ez du sekulan esan uko egiten diola bere independentziari eta bere subiranotasunari. Bestelako diskurtsoak beti inposatuak izan dira. Eta honi nola eman buelta? Diskurtsoen aldetik zaila da, baina bira emateko, lehendabizi hortaz jabetu behar da. Legez kanpo zerbait kendu dizutela ez bazara jabetzen, zaila da egoerari buelta ematea. Gu prozesu honetan gaude, egia berreskuratzen ari gara, ahal den neurrian egoerari bira emateko eta gure erabakiak hartzeko. Izan ere, guretzat, demokrazia eta horrelako hitz potoloak izateko, lehendabiziko oinarria zer gertatu den jakitea da.
Dokumentalak Shakespearerren Loves”s labour”s lost lana du abiapuntu, eta biltzen dituzuen testigantzak antzezlan honetatik atera dituzue. Non amaitzen da fikzioa eta non hasten da errealitatea?
Hemen, batez ere, hipotesiak lantzen dira. Shakespearek Pirinioetatik gora zegoen Nafarroako Erresuma ezagutu zuen. Hala ere, antzezlanak perspektiba bat ematen digu hemengo Erreinua nolakoa izan zen imajinatzeko. Garbi da garai horretan herri bezala askoz ere jantziagoak ginela eta baita baketsuagoak ere. Gaztelarrak iritsi zirenean, hemen ez zegoen estatu militaristarik. Indarkeria kanpotik ekarri digute. Neurri handi batean hori da Granadan gertatu zena; kulturalki gaztelarrak baino garatuagoak zeuden. Azken hauek gure kultura ezabatu ziguten. Honekin batera, gu izan ginenaren inguruan ideia okerra dago. Adibidez, beti esan da Orreagako gudan artzain batzuk izan zirela erromatarren aurka borrokatu zutenak. Atzeratuak bezala izan gaituzte, eta gezurra da. Horregatik ikuspuntu hau oso interesgarria da, izan ere, euskaldunak jantziak ginela, Errenazimendu garaian geundela, herri aurreratua ginela, eta hori kendu egin zigutela islatzen du.
“Nafarroa miragarri izanen da munduarentzat” idatzi zuen idazle ingelesak. Nolakoa zen, bada, garai hartako Erresuma?
Hainbat adituk esaten dute Nafarroako Ggortea, batez ere Margarita erreginaren garaian, oso jantzia izan zela. Emakume honek Heptameron lana idatzi zuen; gaur egun munduko libururik gorenetako bat bezala ikasten dute unibertsitate askotan. Honek garapen handia zegoela islatzen du, guretzat erabat ezezaguna dena. Ideia honek aukerak genituela kontatzen du; baina moztu egin zizkiguten.
Historialarien testigantzarekin batera, DVD-a garaiko zenbait margolanekin dago osatua. Material honek Nafarroako benetako konkista islatzen al du?
Durangoko azokan izan nintzenean gazte batek, ziurrenik irakaslea zen, DVD-aren azalean Sui-tzako ikurrak ikusten direla esan zidan eta, beraz, ez dela Nafarroa nabarmendu zuen. Egia da, Sui-tzako margolana da, bai; baina garai berekoa da. Urte horietan Suitza eta Nafarroa prozesu bera ari ziren bizitzen; beraiek irabazi zuten eta guk, berriz, galdu. Azalean ikusten den irudia hemengoa izan zitekeen agertzen diren banderak aldatuta. Honek gerra, borroka eta indarkeria zer izan zitekeenaren irudi garbia ematen digu. Biltzen diren beste margolan batzuk, asko, hemengoak dira.
Lanean ere honakoa esaten duzue: “Gertatutakoa asko distortsionatu da”. Hau baieztatu ahal izateko ikerketa sakona egin behar izan duzue, ezta?
Egia esan, indusketa gutxi. Egia da Amaiurren egiten ari diren lanetan gauza asko ari direla ateratzen, baina, egia esan, dokumentazioa hor dago, artxiboetan. Soldaduek konkistan egin zutena kontatzen dute. Adibidez, Albako Dukeak dokumentalean esaten duena hitzez hitz biltzen da agirietan. Dokumentazioa badago, baina atera egin behar da; eta hori gaur egun ez da egiten.
Lana lau hizkuntzetan aurkeztu duzue. Hemen aritzeaz gain, kanpora salto egiteko asmoa duzue?
Gure asmoa hori da, behintzat. Momentu honetan ez dugu telebista propioa. Duela gutxi arte, komatxoen artean, Euskal Telebista hor zegoen, baina orain, Patxi Lopezen eskuetan dagoenez, garbi da dokumentala ez dutela hor emango. Herri telebistetan akaso bai. Nork daki? Agian Ingalaterran, Amerikako Estatu Batuetan eta abar zabaltzeko aukera suertatzen zaigu, eta horretarako lana prest izan behar dugu aukera hori galtzen ez uzteko. Azken finean, oso material pedagogikoa da, denek garbi uler dezakete. Ez dago inolako eztabaida akademikorik, gertaerak kontatzen dira.
Argia ikusi berri duen dokumentalak dio lan honek gure errealitatea ulertzeko balio duela. Etorkizuna eraikitzeko ere bai?
Nire ustez bai, beharrezkoa da. Orain dela gutxi Arantzadik antolatutako jarduera batzuetan izan nintzen eta hauetan Hego Amerikan izandako aditu batzuk hartu zuten parte. Hauek memoria historikoa berreskuratzearen alde lan handia egin dute, eta hitzaldi hauetan nabarmentzen zutenez, egoera batzuk gainditu ahal izateko oi-narrizko baldintza egia berreskuratzea da. Honekin batera, gertatutakoa berriz gertatu ez dadin neurri batzuk hartu behar direla esaten zuten; egia ezagutzea, alegia. Gure egoeran ere gauza bera egin behar da. Etorkizuna eraiki ahal izateko bakea behar da, eta, hau guztirako, lehendabiziko gauza gertatu denaren berri izatea da. Bestelako guztia faltsukeria da.
